خوارج به گروهی ازمسلمان گفته می شود که پس از پیامبرودردوره حکومت امیر مومنان پس از جنگ صفین وحکمیت بوجود آمده وبرنتیجه ی حکمیت که خودشان درشکل گیری آن نقش داشتند معترض بوده ودرمقابل امیرمومنان صف آرایی کرده وبه آشوب دست زدند،پیامبراکرم پیدایش آنهارا که مشکل فکری داشتند پیش بینی کرده بود.امیرمومنان جنگ وکشتن آنان را پس از خود منع فرمود.

درابتدا لازم به تذکر است که دین اسلام منحصر درعبادات ومناسک خاصی مثل نمازشب نبوده بلکه آنها تکالیف واعمالی است برای رابطه انسان باخداوتربیت او. براین اساس بخشهای مهمی ازدین درمسائل دیگر،مثل مسائل اجتماعی وخانوادگی و...هست که باید به آنها توجه بیشترشود.

یکی از منابع بسیار مطئمن و بی نظیر در جهت شناخت درست خوارج و چگونگی پیدایش و نشو و نمو آنها نهج البلاغه است.

امام علی ـ علیه السّلام ـ خود روشنگر ماهیت اصلی این گروه متعصب و منعکس کنندة انحرافات و کجروی ها و سیاست بازیها و فریبکاری های سران آنها هستند.

امام علی ـ علیه السّلام ـ راجع به خوارج می فرماید: خوارج مردمی خشن، ظالم و سنگدل هستند، مردمی که نه سوادی دارند و نه معلوماتی و آنها هیچ از قرآن نمی دانند و تفسیر و معنای از آن را نمی فهمند [1]

استاد مطهری در تفسیر این خطبه می گویند: خوارج، نه جزء مهاجرین بودند و نه انصار که پیامبر آنها را تربیت کرده باشند بلکه انسان هایی بودند که هیچ تربیت اسلامی نداشتند. [2]

پس از مهمترین علل انحراف خوارج می توان بی سوادی و کم فهمی آنها را ذکر کرد زیرا به زعم باطل خود کوچکترین انحراف و گناه هر کسی را به خروج از دین و کفر تفسیر می کردند و به نقل از علی ـ علیه السّلام ـ آنها بر اثر کجروی های خود به تدریج، تبدیل به تیرهای شیطان شده و شیطان توسط آنان اهداف خویش را عملی می ساخت. [3]

به واسطه همین جمود فکری و کم عقلی و تعصب بیجا بود که فهمی درست از دین نداشتند ولی چون مردمی عوام بودند سخت بر همان چیزی که علم داشتند پافشاری می کردند و دین را همان چیزی می دانستند که خودشان درک می کردند ولو در واقع آن چیز صددرصد مخالف با دین هم می بود، ولی با تعصب جاهلانه ای که داشتند سرسختانه از آن دفاع می کردند و ساده اندیشانی بودند که آلت دست افراد مرموز و شیطان صفت قرار داشتند. [4]

و عامل دیگر اینکه آنها بر تعصب جاهلیت خود پافشاری می کردند، فاقد تربیت اسلامی بودند گرچه خوارج، اسلام را پذیرفته و ایمان واقعی به دین خدا و قرآن داشتند، اما دین تنها عبادت وعبادت منحصر درخواندن نماز وودعا وقرائت قرآن نیست. اینها تنها وظیفه انسان درمقابل خداست. درواقع آنها فهم بسیار سطحی وقشری ازدین داشته به ظواهر احکام اسلام سخت پای بند بودند و از طرفی فاقدمعرفت وتحلیل درست ازعباداتی که به شکل افراطی آنرا انجام می دادند بودند .و ناآشنا به فرهنگ اسلامی بودند و قادر به تفکیک میان ظاهر و باطن قرآن بودند، لذا دچار انحراف شدند و با علی ـ علیه السّلام ـ جنگیدند. [5]

خوارج در واقع ماهیت دین را نفهمیدند و در شناخت فهم آن اطلاعات کافی نداشتند به راه اشتباه رفتند و عامة مسلمین را کافر و یا جزء خطاکاران می دانستند و ریختن خونشان را حلال شمرده و جنگ علیه عامه مسلمین را جهاد علیه کفار بدتر از یهود و نصاری و مجوس می دانستند و معتقد شده بودند که مسلمانان حقیقی تنها خودشان هستند. [6]

عامل مهم دیگر که درانحراف آنان تاثیر داشت دگر گونی وضع اجتماعی پس از پیامبروحاکمیت منحرف جامعه بود که نتوانست فهم درستی از دین به مسلمانان ارائه دهد وسنت وروش پیامبر وآیات قرآن را درست تبیین کند.برداشت آنان ازدین درست به برداشتهای ناصواب واجتهادات خلفای پس ازپیامبر برمی گشت.