1. براهین و راه  هایی که برای شناخت و اثبات وجود خدا بیان می  شود، متعدد می  باشد و در آنها روش  های گوناگونی مورد استفاده قرار گرفته است.

این براهین از جهت روش به سه دسته تقسیم می  گردد: راه روانی یا فطری، راه علمی و شبه فلسفی و راه فلسفی. برهان نظم یکی از موارد راه علمی و شبه فلسفی است.

2. دلایل و راه  های اثبات خداوند، از جهت صححکمتیح و کامل بودن و یا معیوب و فاسد بودن، ارزش و محدوده، نتایج و مطلوب هر یک متفاوت بوده، در یک سطح و مستوا نمی  باشند. برهان نظم از جمله براهینی است که نیازمند تکیه بر دیگر براهین می  باشد و به همین جهت حکما و فلاسفه ی اسلامی برای اثبات ذات واجب از این برهان استفاده نکرده  اند.

3. برهان نظم رابطه ی نزدیکی با مسأله ی "حکمت الاهی" دارد و از مسائلی است که پرداختن به آن فرصت دیگری را می  طلبد.

4. شکل کلی برهان نظم را می  توان چنین بیان نمود: جهان منظوم (دارای نظم) است و هر منظومی، ناظمی دارد، پس جهان ناظم دارد. مقدمه ی اوّل، مقدمه  ای تجربی و مقدمه ی دوم، مقدمه  ای عقلی است.

5. مراد از ناظم، موجود مشخص خارجی و عینی است که سبب به وجود آمدن نظم و هماهنگی مخصوص در نظام داخلی یا غایی موجودات می  باشد.

6. معرفی برهان نظم را با ذکر مطالبی پیرامون تعریف نظم، اقسام نظم، اثبات وجود نظم و دلیل و چرایی نظم می  توان ارایه داد.

7 نظم یا "اعتباری" است یا "صناعی" و یا "تکوینی" (طبیعی). نظم اعتباری از اعتبار کنندگان حاصل می  شود و نظم صناعی بر پایه  ی قانون صنعت و حرفه  ی خاص تهیه و اعمال می  گردد و نظم طبیعی و تکوینی در مدار تکوین و حقیقت یافت می  شود. و در برهان نظم، محور بحث همان نظم طبیعی و تکوینی است.

8. نظم طبیعی، خود دارای انواع و اقسامی است: هماهنگی درونی عناصر یک نظام محدود، هماهنگی عناصر هستی در مجموع هستی، هماهنگی و مسانخت فعل با فاعل و هماهنگی و ارتباط ضروری هر فعل با غایت مخصوص به همان فعل در سلسله ی علل غایی. در برهان نظم محور بحث همان نظم داخلی و نظم غایی است.

9. مدار و متعلق نظم تکوینی گاه موجودات مادی و طبیعی  اند، گاه موجودات مثالی (مجرد مثالی)، گاه موجودات عقلی (مجرد عقلی). و آنچه مورد نظر طرفداران برهان نظم و یا منتقدان آن است، همان نظم طبیعی موجودات مادی است.

10. اثبات نظم در مجموع هستی (جهان طبیعت، جهان مثال و جهان عقل) جز با برهان عقلی ممکن نیست.

11. قرآن کریم در برابر مشرکان که به توحید خالق و وقوع اصل تدبیر در مخلوقات قایل می  باشند، از برهان نظم استفاده کرده و به جدالِ احسن می  پردازد.

نظم در شب و روز، آرامش زمین به وسیله  ی کوه  ها،... نمونه  هایی از نظم موجود در طبیعت است که در قرآن مجید به عنوان آیت  ها و نشانه  هایی از مبدأ هستی به آنها اشاره شده است.

12. امام صادق (ع) ، منظم بودن جهان هستی و پشت سر هم قرار گرفتن شب و روز و... راه  هایی برای توحید ناظم و مدبر جهان می  داند.

براهین و راه  هایی که برای شناخت و اثبات وجود خداوند متعال اقامه و ارایه شده است، متعدد بوده و در آنها از روش  های متفاوتی استفاده گردیده است. در یک دسته بندی کلی، این براهین را از جهت روش می  توان به سه دسته تقسیم نمود: راه روانی یا فطری، راه علمی و شبه فلسفی، راه فلسفی. برهان نظم را به عنوان یکی از اقسام راه علمی و شبه فلسفی می  توان تلقی نمود. [1]

قبل از بیان و شرح برهان نظم، توجه به این مطلب ضروری است که براهین و راه  های اثبات خداوند از جهت صحیح و کامل بودن و یا معیوب و فاسد بودن، ارزش و محدوده  ای هر یک از آنها در اثبات مطلوب و نتیجه، میزان پاسخ گویی به شبهات و اشکالات و انتقاداتی که بر هر یک وارد شده است، و میزان استفاده   از مقدمات حسّی و تجربی، و حتی از جهت بیان و تقریری که از هر یک از آنان ارایه گردیده است، در یک سطح و مستوا نمی  باشند، و در نظر گرفتن این مطلب، مانع بسیاری از مغالطه  های رهزن خواهد بود. [2]

از این رو، براهینی را که برای اثبات خداوند، اقامه می  شود، از جهت صحت و فساد و کمال و نقص و شرایط افاده  ی یقین، به سه گروه می  توان تفکیک کرد: أ. براهینی که معیوب بوده و از درون فاسد و پوسیده می  باشند و فاقد شرایط افاده  ی یقین می  باشند. در حقیقت این گونه از براهین، برهان نیستند.

ب. براهینی که معیوب و فاسد نمی  باشند، ولی ناقص بوده و توانایی اثبات واجب الوجود را به نحو تمام ندارند. نهایت کارآیی این براهین اثبات وصفی از اوصاف و اسمی از اسمای الاهی می  باشد و برای این که بتوانند وجود واجب (خداوند) را اثبات نمایند نیازمند تکیه   بر دیگر براهین می  باشند. و برهان نظم، از این گونه برهان  ها می  باشد.

ج. براهینی که صحیح و کامل بوده و مطلوب خویش را که اثبات واجب تعالی می  باشد، به خوبی محقق می  سازند. [3]

برهان نظم: همان طور که قبلاً اشاره گردید، یکی از اقسام راه علمی (حسّی) و شبه فلسفی شناخت خداوند، برهان نظم می  باشد. در این برهان از مقدمه  ای که حسی و تجربی است استفاده می  شود بدین معنا که از راه مطالعه ی حسی و تجربی واقعیات و مخلوقات خارجی طبیعی و مشاهده آثار و آیات الهی و به کارگیری آن در استدلال برهانی، به نتیجه و مطلوب دست می  یابیم. از این روی است که برهان نظم، استدلال حسّی و تجربی محض نمی  باشد و پای عقل و مقدمه  ی عقلی در میان خواهد بود. [4]

بررسی برهان نظم که به تعبیر بعضی از بزرگان، مشهورترین و معروف  ترین و عمومی  ترین دلیلی است که الاهیون بر وجود خداوند اقامه نموده  اند! [5] همان دلیل و مسأله  ی نظام موجودات (نظام متقن) است که، استفاده از آیه  ی کریمه  ی "صنع اللَّه الذی اتقن کل شی"  [6]می  توان با نام "اتقان صنع" از آن یاد کرد. برهان نظم، رابطه  ی نزدیکی با مسأله ی "حکمت الاهی" دارد که پرداختن به آن مجال دیگری را می  طلبد. [7] گرچه می  توان گفت حکما و فلاسفه ی اسلامی از برهان نظم برای اثبات "ذات واجب" به دلیل محدودیتی که این برهان در ذات خود دارد، استفاده ننموده  اند. [8]

برهان نظم را به صورت  های گوناگون می  توان اقامه نمود، لکن همان گونه که قبلاً اشاره شد، هر نتیجه  ای که به دست آید، متکی بر دو مقدمه است که یکی تجربی و دیگری عقلی است.  [9]و مقدمه  ی عقلی، که همان کبرای قیاس است (هر نظم نیازمند به ناظم است) بدون اعتماد به یک قیاسی که از حرکت، حدوث و یا امکان استفاده کرده باشد، نتیجه نمی  دهد، مانند این که گفته شود: نظم واقعیتی حادث و یا ممکن است و هر حادث و یا ممکن نیازمند به مبدئی محدث و یا واجب است، پس نظم نیز دارای مبدئی محدث و یا واجب است.

البته، این مبدأ چون نظم از او صادر می  شود، "ناظم" نیز نامیده خواهد شد، بنابراین می  توان گفت، برهان نظم در هر محدوده  ای که بخواهد نتیجه دهد، نیازمند به برهان دیگری بوده و هرگز یک برهان مستقل نمی  توان محسوب شود. [10]

از سوی دیگر، به دلیل این که (برهان) نظم به کمک یکی از براهین دیگر، مبدأ ناظم را اثبات می  نماید، و چون فعلی که از ناظم صادر می  شود (نظم) عالمانه است، صفت علم را برای ناظم نیز می  توان اثبات کرد. [11]

صورت کلی برهان نظم را می  توان چنین بیان داشت: نظم موجود است، یعنی جهان منظوم (دارای نظم) است، و هر منظوم ناظمی دارد، پس جهان ناظم دارد. [12]

معرفی برهان نظم نیازمند به چند امر می  باشد: 1. تعریف نظم (چیستی نظم) 2. اقسام نظم، 3. اثبات وجود نظم، 4. دلیل و چرایی نظم. [13]

تعریف نظم: چنان که در بخش بعدی، بیان خواهد شد، نظم نوعی ربط وجودی میان اشیا می  باشد و آنچه که نظم را محقق می  سازد، همان وجود و ربط وجودی است، و ربط وجودی در نظم تکوینی حاصل می  گردد، از این رو می  توان به وضعیتی که از "گردآمدن و همکاری و هماهنگی اجزای متفاوت یک مجموعه  ی محدود و یا مجموع هستی و یا از مسانخت فعل با فاعل و یا از ارتباط ضروری فعل با غایت" به دست می  آید، تعریف نمود. [14] هرچند که در هر یک از انواع ربط وجودی، نظم مخصوص به همان نوع، وجود خواهد داشت.

اقسام نظم: از این رو که آنچه در ابتدای برخورد با واژه  ی نظم در اذهان ظهور می  کند، یک امر قیاسی و نسبی است (که از سنجش دو یا چند چیز به هم در شرایط خاص به دست می  آید) و قیاس و سنجش، گاهی اعتباری است و گاهی صناعی و گاهی طبیعی و تکوینی. نظم هم به اعتباری و صناعی و تکوینی (و طبیعی) تقسیم می  گردد. "نظم اعتباری که از اعتبار و قرارداد اعتبارکنندگان حاصل می  شود و در حالات گوناگون متفاوت خواهد بود، مانند نظم صف سربازان و یا صف نمازگزاران. "نظم صناعی" که بر اساس قانون صنعت و حرفه  ی خاصی، تهیه و اعمال می  شود، مانند نظم رادیو، ساعت و... . "نظم طبیعی و تکوینی" که در مدار تکوین و حقیقت، یافت می  شود و از مقایسه و سنجش موجودات خارجی و عینی به دست می  آید، حکم خاص خود را خواهد داشت.

محل بحث در برهان نظم، نظم طبیعی و تکوینی است نه اعتباری و یا نوع صناعی آن، هرچند از این نوع (صناعی) برای تأیید ذهن متعلم استمداد [15] و در قیاس تمثیلی کمک گرفته شود. مثلاً وقتی انسان در جزیره  ای ساعتی را مشاهده می  کند، نظم صناعی ساعت بیننده را به ناظم و سازنده  ی آن راهنمایی می  نماید و در تمثیل، از مشابهت نظم تکوینی با نظم صناعی بر وجود ناظم نسبت به نظم تکوینی استدلال می  شود. [16]

اقسام نظم طبیعی و تکوینی: ربط وجودی (در طبیعت و تکوین) که به همراه خود، نظم طبیعی و تکوینی را محقق می  سازد، سه قسم است؛ زیرا ربط وجودی فقط در مدار علت و معلول است و اموری که با هم پیوند علّی و معلولی ندارند، هیچ گونه نظمی برای آنها نسبت به هم نخواهد بود و ربط علت و معلول از سه حال بیرون نیست: 1. ربط علت فاعلی، 2. ربط علت غائی، 3. ربط علت قوام (داخلی).

قسم نخست که ربط علت فاعلی با معلول است، "نظم" آن عبارت از "لزوم سنخیت خاص هر فعل با فاعل" می  باشد. "کلّ یعمل علی شاکلته" و گرنه هر اثر از هر مؤثری متوقع خواهد بود و هر مؤثری می  تواند دارای هر اثری باشد، که این امر، همان تصادف و انکار قانون علیت و معلولیت می  باشد.

قسم دوم که ربط علت غائی با معلول است، "نظم" آن نیز عبادت از "لزوم ربط تکاملی مخصوص هر موجود غیر واجب با هدف معین" می  باشد، و گرنه چیزی به هر سمت و سویی گرایش خواهد داشت و پایان و معاد هر موجودی، هر چیز دیگری خواهد بود و این ناهماهنگی غایی، نظیر ناهماهنگی فاعلی، سبب هرج و مرج است.

قسم سوم که ربط داخلی اجزای یک شی  ء است، مخصوص چیزی است که دارای ماده و صورت، جنس و فصل و یا عناصر و ذرّات متعدد باشد و چیزی که بسیط خارجی است، نظم داخلی به لحاظ خارج برای او تصور نمی  شود. گرچه نظم داخلی به لحاظ ذهن در اثر ترکیب از جنس و فصل و مانند آن، برای او معقول می  باشد. و چیزی که بسیط ذهنی است، همانطور که نظم داخلی به لحاظ خارج برای او متصور نیست، نظم داخلی به لحاظ ذهن هم برای او معقول نخواهد بود. [17]

نظم درونی و داخلی، خود به دوگونه می  تواند باشد: نظمی که از "هماهنگی درونی عناصر یک نظام و مجموعه  ی محدود" حاصل می  شود و نظمی که از "هماهنگی عناصر هستی در مجموع هستی" به دست می  آید. [18]

البته، این گونه نظم  ها منحصر در اقسام یاد شده نبوده و از حصر عقلی برخوردار نیستند و ممکن است اقسام دیگری هم بر آنها اضافه گردد. نیز برخی از اقسام ذکر شده می  توانند متداخل باشند. [19]

به بیان دیگر، چهار نوع نظم وجود دارد: أ. هماهنگی درونی عناصر یک نظام محدود. ب. هماهنگی عناصر هستی در مجموع هستی. ج. هماهنگی و مسانخت فعل با فاعل. د. هماهنگی و ارتباط ضروری هر فعل با غایت مختص به همان فعل در سلسله علل غایی.

تفاوت نتیجه در هر یک از نظم  ها: نظم وقتی از نظر به "هماهنگی درونی عناصر یک نظام محدود" یا "هماهنگی عناصر هستی در مجموع هستی" به دست می  آید، غیر از نظمی است که در نتیجه  ی "مسانخت فعل با فاعل" در سلسله  ی علل فاعلی و یا از "ارتباط ضروری هر فعل با غایت مختص به همان فعل" در سلسله  ی علل غایی وجود دارد. برهانی که با استفاده از هماهنگی عناصر یک نظام شکل می  گیرد در صورت تمامیت، به غایت بالذات که همان فاعل نخست است راه نمی  برد و فقط مبدأ و علتّی را اثبات می  کند که عهده دار هماهنگی معیّن بوده و نسبت به آن آگاه است و چنین فاعلی می  تواند یک امر ممکن، حادث و یا متحرک باشد. حتی اگر نظم عمومی مجموع هستی، مدار استدلال قرار گیرد، ناظم آن می  تواند یک موجود مجرد عالم و قدیر که خارج از مجموع هماهنگ است، باشد و در عین حال واجب نباشد، آنگاه برای تتمیم برهان نظم و اثبات واجب باید از برهان امکان استفاده کرد. [20]

آنچه در برهان نظم، محور بحث است، همان (هماهنگی و) نظم داخلی و نظم غایی است [21] و بیشتر، همان "هماهنگی" مراد است که در افعال و رفتار عناصر و اعضای مختلف یک مجموعه در تحصیل غرض واحد مشهود است و این غرض به گونه  ای است که در محدوده  ی فعل و رفتار هیچ یک از عناصر و اعضا به تنهایی قرار نمی  گیرد. مانند نظم صناعی تعیین وقت و زمان به وساطت رفتار هماهنگ اجزای ساعت و یا حتی تأمین لذت و نشاط بینندگان در ترکیب رنگ  هایی که در یک تابلو به نمایش گذارده شده  اند. و شاید کسانی که تکرار افعالی مشابه را از فاعل  های مشابه و همانند، مقدمه (صغرا) برهان نظم قرار داده  اند یکسانی و هماهنگی فعل با فاعل را در نظام علّی جهان نیز بر همین قیاس تحلیل نموده  اند. [22]

اثبات وجود نظم (هستی نظم): بعد از بیان تعریف و اقسام نظم، می  بایست وجود نظم ثابت شود، زیرا همانگونه که قبلاً اشاره شد، مقدمه  ی اول برهان نظم (صغرا) وجود نظم (تکوینی، نه نظم اعتباری و صناعی) می  باشد. [23]

مدار و متعلق نظم تکوینی گاه موجودات مادی و طبیعی  اند و گاه موجودات عالم مثال (مجردات مثالی) و زمانی هم موجودات عالم عقل (مجردات عقلی). [24]

آنچه در نزد ارایه کنندگان برهان نظم، و نیز منتقدان آن مطرح است [25] همان نظم طبیعی موجودات مادی است که علوم تجربی عهده  دار اثبات آن می  باشند.

البته با توجه به تعریف و تحلیل نظم که نوعی پیوند ضروری و ربط لزومی دو یا چند چیز است، مقدمه  ی تجربی برهان نظم (صغرا) مقدمه  ای "تجربی" است نه "حسّی"، زیرا حداکثر بهره  ای که حس از مشاهده  ی امور طبیعی دارد، ادراک اشیایی است که در کنار هم و متعاقبت یا متداخل یکدیگر قرار دارند. و نظم (پیوند ضروری و ربط لزومی) از راه احساس به دست نمی  آید. [26]

در برهان نظم اگر نظر به وجود نظم در بخشی از طبیعت باشد، نتیجه  ای که با ضمیمه نمودن کبرای برهان (هر نظمی، ناظم دارد)، به دست می  آید اثبات نظم در همان محدوده خواهد بود و اگر نگاه به تمام جهان طبیعت باشد، باز نتیجه در محدوده  ی همان جهان طبیعت خواهد بود که وجود مدبر و ناظم برای جهان طبیعت می  باشد و چون از راه مشاهده و حس و تجربه به بخشی از جهان طبیعت می  توان دست رسی یافت مشکل خاصی در سر راه نخواهد بود. [27]

لکن اگر کسی به دنبال اثبات نظم در مجموعه  ی هستی (جهان طبیعت، جهان مثال و جهان عقل) باشد، جز با برهان عقلی ممکن نیست. [28]

با برهان لِم، [29] یعنی از طریق نظر به مبادی عالیه و به وساطت اوصاف و اسمای الهی، نه تنها می  توان نظم طبیعت و یا نظم کلی عالم، بلکه می  توان احسن بودن نظام موجود را نیز اثبات کرد.

البته کسی که از راه برهان لم برای اثبات نظم و هماهنگی و یا احسن بودن نظام استدلال می  کند، قبل از پی بردن به اصل نظام به وجود مبدأ آگاهی پیدا کرده است. [30]

دلیل و چرایی نظم (علت نظم): اینکه چرا در عالم (در بخشی از طبیعت یا در تمام جهان طبیعت یا در مجموعه هستی) نظم وجود دارد، همان بحث از کبرای قیاس است که با کدام علت فاعلی، نظم وجود دارد. اگر برای نظم موجود، ناظم و مبدأی فاعلی وجود نداشته باشد و در اثر تصادف پدید آمده باشد، مقدمه  ی دوم استدلال (کبرا) که هر نظمی، ناظمی دارد، صحیح نخواهد بود زیرا در غیر این صورت فرقی میان اینکه تمام نظم  ها بدون ناظم پدید آمده باشند و یا برخی بر اثر تصادف و برخی دیگر به وسیله  ی ناظم، نخواهد بود. [31]

مراد از ناظم، موجود مشخص خارجی و عینی است که سبب به وجود آمدن نظم و هماهنگی مخصوص در نظام داخلی یا غایی موجودات طبیعی می  باشد و وجود آن برای تحقق این نظم ضروری است. از این رو باید احتمال تصادف به طور کامل منتفی گردد. [32]

استفاده از برهان نظم در قرآن: با چشم پوشی از محدودیت  هایی که در برهان نظم وجود دارد و به برخی از آنان اشاره گردید، استفاده از این برهان در برابر کسانی که نظم را در بخشی از طبیعت و یا در کل جهان می  پذیرند و به ذات واجب و به خالقیت و توحید ذاتی باور دارند، مفید است.

هر موجود ممکن، آیه و نشانه  ای از خداوند است. قرآن مجید آفرینش آسمان  ها و زمین، نفوس و ابدان، ذی روح و غیر ذی روح را نشانه خداوند می  داند و از همه آنها به عنوان آیه یاد می  نماید و موجودهای منظم، از جهات گوناگون، آیت و نشانه  ای از مبدأ هستی بخش می  باشند. [33]

نظم زمان از جهت شب و روز و ایلاج یکی در دیگری در فصول مختلف یا در فصل واحد، در اماکن متفاوت و یا نظم زمین از جهت تأمین آرامش آن توسط کوه  ها و... از دیگر نمونه  های نظم موجود در جهان طبیعت می  باشند که ذکر تمام موارد، سبب طولانی شدن نوشتار می  گردد. [34]

از این رو در قرآن کریم برهان نظم به شیوه  ای خاص در خطاب با مشرکان به کار رفته است. [35]

قرآن کریم در برابر این گروه که به توحید خالق و وقوع اصل تدبیر در مخلوقات قایل می  باشند، لکن مدبر و ناظم آنها را ارباب انواع و شفیعانی می  دانند که واسطه  ی بین خدا و خلق هستند به جدال احسن می  پردازد. [36]

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است

دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود

هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار [37]

در پایان، به نمونه  هایی از آیات و روایات اشاره می  گردد که متذکر آیت  ها و نشانه  های خداوند و ناظم جهان هستی می  باشد. [38]

"ومن آیاته خلق السماوات والارض و..." یا "من آیاته ان یرسل الریاح مبشرات..." یا "افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت و...".

در کلمات امیرمؤمنان علی (ع) نیز اشارات فراوانی به نظم و شگفتی مخلوقات الاهی شده است که با مطالعه ی نهج البلاغه می  توان از این چشمه  ی زلال، سیراب شد. [39]

امام صادق (ع) در سخنان خود به نظم و هماهنگی جهان اشاره نموده، فرمود: "فلمّا راینا الخلق منتظماً والفلک جاریاً و اختلاف اللیل والنهار والشمس والقمر دلّ صحة الامر والتدبیر وس ائتلاف الامر علی انّ المدبر واحد" [40] که منظم بودن جهان آفرینش و پشت سر هم قرار گرفتن شب و روز، حرکت منظم خورشید و ماه ما را به این موضوع رهبری می  کند که ناظم و مدبر جهان یکی است. و نیز هنگامی که "هشام بن حکم" از حضرت دلیل بر یگانگی خدا می  خواهد، حضرت می  فرماید: "اتصال التدبیر و تمام الصنع" [41]  به هم پیوستگی و دوام نظام هستی و تمامیت آفرینش، گواه بر یگانگی او است.