1. حاج شیخ عباسعلی فاضل خراسانی. چنانكه گفتیم در معقول از شاگردان مع الواسطه ی حاجی سبزواری و در منقول از شاگردان مرحوم میرزای شیرازی است.

وی از نمونه های فضل و جامعیت یك قرن اخیر است.

سه نفر در آن عصر ضرب المثل جامعیت و دقت و تحقیق بوده اند: حاج فاضل خراسانی در مشهد، حاج شیخ عبد النبی نوری در تهران، حاج میرزا حسین علوی سبزواری در سبزوار. می گویند حاج میرزا حسین، افضل آنها بوده است. مرحوم حاج فاضل در زمان خودش مدرس رسمی كتب فلسفه در حوزه ی بارونق مشهد بود.

معظم له در همان سال كه همتای تهرانی اش مرحوم حاج شیخ عبد النبی درگذشت (سال 1344) ، در مشهد وفات یافت.

2. میرزا عسكری شهیدی مشهدی، معروف به آقابزرگ حكیم. از احفاد مرحوم میرزا مهدی شهید است كه هم طبقه ی ملاعلی نوری است و در طبقه ی بیست و هشتم از آنها یاد شد. بیت شهیدی در مشهد در حدود صدوپنجاه سال بیت علم و حكمت و روحانیت بود. مرحوم آقابزرگ فرزند مرحوم میرزا ذبیح اللّه است و او فرزند و شاگرد مرحوم میرزا هدایت اللّه و او فرزند و شاگرد مرحوم میرزا مهدی شهید است كه شاگرد مرحوم آقامحمد بیدآبادی و شیخ حسین عاملی بوده است.

از تحصیلات مرحوم آقابزرگ اطلاع درستی نداریم. ظاهراً ابتدا شاگرد پدرش و مرحوم ملا غلامحسین شیخ الاسلام و میرزامحمد سروقدی در مشهد بوده و بعد به تهران آمده و اندكی زمان مرحوم جلوه را درك كرده و نزد حكیم اشكوری و حكیم كرمانشاهی نیز درس خوانده است.

این بنده در ابتدای تحصیل مقدمات عربی در مشهد (سالهای 1352- 1354هـ. ق) او را كه پیرمردی سپیدموی و ساده زیست بود دیده بودم. وی فرزندی داشت به نام میرزا مهدی كه در همه ی حوزه ی عظیم و پررونق مشهد در آن وقت از نظر فضل و فضیلت مانند ستاره می درخشید؛ استاد شرح منظومه و اسفار و كفایه بود. آن وقت سنین میان سی و چهل را طی می كرد. آن جوان در سال 1354 درگذشت و مشهد را عزادار ساخت. سال بعد خود مرحوم آقابزرگ درگذشت و با درگذشت این دو نفر پرونده ی روحانیت و حكمت و فلسفه در این خاندان بسته شد.

مرحوم آقابزرگ به وارستگی و صراحت لهجه و آزادگی و آزادمنشی شهره بود.

با اینكه در نهایت فقر می زیست، از كسی چیزی نمی گرفت. یكی از علمای مركز كه با او سابقه ی دوستی داشته است پس از اطلاع از فقر او، در تهران با مقامات بالا تماس می گیرد و ابلاغ مقرری قابل توجهی برای او صادر می شود. آن ابلاغ همراه نامه ی آن عالم مركزی به آقابزرگ داده می شود. مرحوم آقابزرگ پس از اطلاع از محتوا ضمن ناراحتی فراوان از این عمل دوست تهرانی اش، در پشت پاكت می نویسد: «ما آبروی فقر و قناعت نمی بریم. . . » و پاكت را با محتوایش پس می فرستد.

3. آقا سید حسین بادكوبه ای. مرحوم بادكوبه ای در سال 1293 در دهی از دهات بادكوبه متولد شد. پس از تحصیل مقدمات به تهران آمد و ریاضیات را نزد میرزای جلوه (اواخر عمر جلوه) آموخت و فلسفه را از محضر حكیم اشكوری و حكیم كرمانشاهی استفاده كرد. آنگاه به نجف رفت و به تكمیل علوم نقلیه در حوزه ی آخوند ملامحمد كاظم خراسانی و شیخ حسن ممقانی پرداخت.

مطابق نقل علامه ی تهرانی در نقباء البشر مرحوم بادكوبه ای در نجف در علوم عقلی و نقلی شهرت یافت و به تدریس رشته های مختلف نقلی و عقلی پرداخت. گروه بسیاری از محضرش بهره مند شدند. حضرت استادناالعلامه آقای حاج سید محمدحسین طباطبایی (مدظله) طبیعیات و الهیات شفا را از اول تا آخر نزد این مرد بزرگ در نجف تحصیل كرده اند. مطابق نقل علامه ی تهرانی، این مرد و مرحوم حاج شیخ محمد حسین غروی دو چهره ای بودند كه در آن زمان در نجف به اطلاع بر علوم عقلیه شناخته می شدند. مشارالیه در سال 1358 در نجف اشرف درگذشت [1] 4. آقای آقامیرزا محمدعلی شاه آبادی تهرانی اصفهانی الاصل. جامع المعقول و المنقول بود. در فلسفه و عرفان شاگرد میرزای جلوه و میرزای اشكوری بوده است.

در منقول شاگرد حاج میرزا حسن آشتیانی در تهران و آخوند خراسانی و میرزا محمدتقی شیرازی در نجف و سامره بوده است. در تهران به مقام مرجعیت و فتوا رسید. در سالهای اقامت مرحوم حاج شیخ عبد الكریم حائری در قم، سالها به قم مهاجرت كرد و فضلا از محضرش كمال بهره را می بردند. در عرفان امتیاز بی رقیبی داشت. استاد بزرگ ما آیت اللّه خمینی (مدظله) در آن مدت از محضر پرفیض این مرد بزرگ استفاده برده بود و او را بالاخص در عرفان، بی نهایت می ستود. معظم له در سال 1369 در تهران درگذشت [2] 5. آقا سیدعلی مجتهد كازرونی شیرازی، فرزند مرحوم حاج سیدعباس مجتهد كازرونی. در 1278 متولد شد. در 1291 از كازرون به شیراز آمد و تا سال 1304 در شیراز به تحصیل معقول و منقول پرداخت. معقول را نزد شیخ احمد شیرازی نجفی- كه شاگرد حكیم عباس دارابی بوده- و شیخ محمدحسین شانه ساز تحصیل كرد.

احتمالاً اواخر دوره ی تدریس حكیم عباس (متوفّای 1300) را نیز درك كرده است.

از سال 1304 تا 1315 در نجف اقامت كرد و از حوزه ی درس آخوند ملامحمدكاظم بهره مند شد و به مقامات عالی نایل آمد. از سال 1319 تا پایان عمر (1343) در شیراز به تدریس خصوصاً تدریس فلسفه و عرفان اشتغال داشت. بسیاری از مدرسین و فضلای شیرازی در معقول و منقول شاگرد او بوده اند. مرحوم آقاسیدعلی نمونه ای از سلف صالح بوده است. شاگردان او و سایر مردم شیراز داستانها از صفای نفس و تقوای او دارند.

6. آقا شیخ محمد خراسانی گنابادی اصفهانی، معروف به آقا شیخ محمد حكیم و آقا شیخ محمد خراسانی. مقیم مدرسه ی صدر اصفهان و از شاگردان مرحوم جهانگیرخان و آخوند ملامحمد كاشی (و بیشتر جهانگیرخان) بوده است. بعد از درگذشت آن دو نفر، استاد مسلّم فلسفه ی اصفهان بود. مرحوم حاج میرزاعلی آقا شیرازی [3]و آقای جلال الدین همایی استاد دانشگاه تهران، از شاگردان اویند. حكیم خراسانی در وارستگی و پاكی كم نظیر بود و مانند جهانگیرخان و آخوند كاشی تا آخر عمر مجرد زیست. در سال 1355 درگذشت.

پس از درگذشت حكیم خراسانی، در اصفهان دو نفر دیگر بودند كه این شمع را روشن نگه می داشتند: مرحوم حاج آقاصدر كوپایی و مرحوم شیخ محمود مفید. با درگذشت این دو نفر این چراغ چهارصدساله تقریباً به خاموشی گرایید.

7. حاج شیخ محمدحسین غروی اصفهانی. در تقوا و علم، منقولاً و معقولاً یگانه بود. در سال 1296 در نجف متولد شد. پدرش بازرگانی بود متدین مقیم كاظمین.

مرحوم اصفهانی تا نزدیك به بیست سالگی در كاظمین مقیم بود و تحصیل می كرد.

بعد به نجف مشرف شد و در درس مرحوم آخوند ملامحمدكاظم خراسانی حاضر شد و تا پایان عمر استاد (1329) ادامه داد.

وی در علوم معقول، شاگرد مرحوم میرزا محمدباقر حكیم اصطهباناتی است.

مرحوم اصفهانی تألیفات زیادی در فقه و اصول دارد و اندیشه اش هم اكنون جزء اندیشه های زنده ای است كه در میان علما و فضلای حوزه های درس فقه و اصول مطرح است. منظومه ای در فلسفه دارد بسیار عالی به نام «تحفة الحكیم» . رساله ای هم در معاد نوشته است. حضرت استادناالعلامه آقای طباطبایی (مدظله العالی) در سالهای میان 1344- 1354 از محضر این بزرگ بهره های فراوان برده و افتخار شاگردی اش را دارند. معظم له در سال 1361 با سكته ی مغزی درگذشت [4] 8. آقا شیخ محمدتقی آملی. در سال 1304 در تهران متولد شد. قسمتی از دروس معقول و منقول را نزد پدرش آقاشیخ محمد آملی (1263- 1336) كه او خود از فیلسوفان به شمار می رفت، تحصیل كرد. سپس در درس مرحوم میرزای كرمانشاهی شركت نمود. بعد از فوت كرمانشاهی قریب 14 سال از محضر حاج شیخ عبد النبی مجتهد نوری بهره مند شد. از آن پس به نجف رفت و به تكمیل فقه و اصول در محضر آقایان حاج میرزاحسین نائینی و آقاسید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء الدین عراقی پرداخت و به مقامات عالی رسید. در اخلاق از محضر عارف كامل آقاحاج میرزا علی آقاقاضی فیض می گرفت.

معظم له در مدت اقامت در تهران هم منقول تدریس می كرد و هم معقول.

مهمترین اثر معقولی او حاشیه ی اوست بر شرح منظومه سبزواری كه مكرر چاپ شده است، و مهمترین اثر منقولی اش شرحی است استدلالی بر عروة الوثقی . معظم له در سال 1391 قمری در تهران درگذشت [5] 9. آقای آقامیرزا مهدی آشتیانی. از اساتید مسلّم و متبحر قرن ما بود. پدرش میرزا جعفر ملقب به میرزا كوچك از شاگردان آقامحمدرضا حكیم قمشه ای بود و مادرش دختر حاج میرزا حسن آشتیانی مجتهد معروف تهران بود.

مرحوم آقا میرزا مهدی از تلامیذ میرزا حسن كرمانشاهی و میرزا هاشم اشكوری بوده است. سالها در تهران مدرس فلسفه و عرفان بود و عنوان مدرس رسمی مدرسه ی سپهسالار قدیم را- كه بر حسب وقف نامه باید ماهر در عقلیات و ناظر در شرعیات باشد- داشت. در حدود سالهای 1365- 1366 هجری قمری به استدعای فضلا و طلاب حوزه ی علمیه قم چندی به قم مهاجرت كرد و به تدریس و افاضه پرداخت. این بنده در آن مدت قلیل، توفیق استفاده از محضر او را یافت.

معظم له آثار ارزنده ای از خود باقی گذاشت. بر شرح منظومه منطق و فلسفه حاشیه دارد و هر دو چاپ شده است. كتابی به نام «اساس التوحید» درباره ی «قاعده ی الواحد» و وحدت وجود دارد كه آن نیز چاپ شده است. شاید آثار دیگری هم داشته باشد كه من نمی دانم. در سال 1372 درگذشت.

10. آقای آقامیرزا احمد آشتیانی. معظم له كوچكترین فرزند حاج میرزا حسن مجتهد آشتیانی بود. جامع المعقول والمنقول و ضرب المثل تقوا و پارسایی بود. بیش از چهل سال در تهران به تدریس فقه و اصول و معقول پرداخت. معظم له نیز از شاگردان حكیم كرمانشاهی و حكیم اشكوری بود.

در حدود سالهای 1345- 1350 برای تكمیل علوم نقلی به نجف رفت و خود نیز تدریس می كرد. در درس اسفار او فضلای درجه ی اول آن ایام نجف كه بسیاری از آنها مجتهد مسلّم بودند شركت می كردند. حضرت استاد علامه ی طباطبایی در همان ایام از محضر این مرد بزرگ استفاده كرده، قسمتی از اسفار را نزد او خوانده اند.

معظم له در سال 1395 در حالی كه قریب صدسال از عمرش می گذشت زندگانی را بدرود گفت.

11. آقا میرزا طاهر تنكابنی. او نیز از اساتید مسلّم فلسفه در دوران اخیر بود و ممحّض در فلسفه بود. احاطه ی وی به متون و آراء فلاسفه حیرت انگیز بوده است. در سال 1280 در كلاردشت مازندران متولد شد. برای تكمیل تحصیلات به تهران آمد.

دوره ی میرزای جلوه و حكیم قمشه ای و حكیم مدرس را درك كرده است. اینكه از درس حكیم كرمانشاهی و حكیم نیریزی استفاده كرده است یا نه، چیزی نمی دانیم.

پس از دوره ی این سه حكیم، او از اساتید مسلّم به شمار رفته است و در سال 1360 وفات یافت.

12. آقا سید ابوالحسن رفیعی قزوینی. از مشاهیر و معاریف اساتید درنیم قرن اخیر بود. جامع المعقول والمنقول بود. فلسفه را نزد حكیم كرمانشاهی و حكیم اشكوری آموخته بود. پس از تأسیس حوزه ی علمیه ی قم در سال 1340 وسیله ی مرحوم حاج شیخ عبد الكریم حائری یزدی، معظم له به قم مهاجرت كرد و ضمن استفاده از محضر آقای حائری، خود به تدریس شرح منظومه سبزواری و اسفار ملا صدرا پرداخت. فضلا از درسش استفاده می كردند. استاد بزرگ ما آیت اللّه خمینی (مدظله) شرح منظومه و قسمتی از اسفار را نزد او خوانده اند. او را بالخصوص از نظر حسن تقریر و بیان می ستودند. مرحوم رفیعی در زمان حیات مرحوم آقای حائری به قزوین مراجعت كرد. طالبان حكمت احیاناً برای استفاده از محضرش به قزوین می رفتند. سالهای آخر، تهران را محل اقامت قرار داد و از مراجع تقلید به شمار می رفت. در سال 1394 جهان را وداع گفت.

13. آقا شیخ محمد حسین فاضل تونی. از مشاهیر مدرسان فلسفه در عصر اخیر بود. رساله ای در الهیات دارد. در مقدمه ی آن رساله نوشته كه شاگرد جهانگیرخان و حكیم اشكوری بوده است.

پس از تأسیس دانشگاه، سالها در دانشكده ی ادبیات و دانشكده ی معقول و منقول تدریس می كرد. فاضل تونی بر مقدمه ی شرح فصوص قیصری حاشیه نوشته است. وی در سال 1309 متولد [6]و در حدود سال 1380 درگذشت.

14. سید محمد كاظم عصار. از اساتید فلسفه ی عصر اخیر به شمار می رفت. در سال 1305 متولد شد و در هجده سالگی به اصفهان رفت و سه سال به تحصیل فلسفه (علی الظاهر نزد جهانگیرخان و آخوند ملامحمد كاشی) پرداخت. بعد به تهران آمد و شش سال نزد اساتید تهران: حكیم اشكوری و حكیم كرمانشاهی و حكیم نیریزی فلسفه تحصیل كرد. آنگاه به عتبات رفت و ده سال علوم منقول را نزد اساتید فن تكمیل كرد و در سن 35 سالگی (سال 1340 قمری) به تهران مراجعت كرد و به تدریس معقول و منقول (بالخصوص معقول) پرداخت. پس از تأسیس دانشگاه تهران در سال 1313 هجری شمسی (تقریباً 1353 قمری) در دانشكده ی ادبیات و دانشكده ی علوم معقول ومنقول به تدریس پرداخت. از حدود سال 1365 كه مدرسه ی عالی سپهسالار نام دانشگاه روحانی یافت، در آنجا مشغول تدریس شد و تقریباً تا پایان عمرش ادامه یافت.

مرحوم عصار مردی خوش محضر و بذله گو بود؛ هیچ چیز را به جد نمی گرفت. از مرحوم عصار آثاری در وحدت وجود و بدا و علم الحدیث و تفسیر باقی مانده است.

بعضی از آن آثار اخیراً چاپ شده است. معظم له در سال 1394 درگذشت [7].

---