21. شیخ علی بن عبد العالی كَرَكی، معروف به محقق كَرَكی یا محقق ثانی. از فقهای جبل عامل است و از اكابر فقهای شیعه است. در شام و عراق تحصیلات خود را تكمیل كرده و سپس به ایران (در زمان شاه تهماسب اول) آمده و منصب شیخ الاسلامی برای اولین بار در ایران به او تفویض شد. منصب شیخ الاسلامی بعد از محقق كركی به شاگردش شیخ علی منشار، پدر زن شیخ بهائی رسید و بعد از او این منصب به شیخ بهائی واگذار شد. فرمانی كه شاه تهماسب به نام او نوشته و به او اختیارات تام داده و در حقیقت او را صاحب اختیار واقعی و خود را نماینده او دانسته است معروف است. كتاب معروف او كه در فقه زیاد نام برده می شود جامع المقاصد است كه شرح قواعد علامه حلّی است. او علاوه بر این، المختصر النافع محقق و شرایع محقق و چند كتاب دیگر از علامه و چند كتاب از شهید اول را حاشیه زده و یا شرح كرده است.

آمدن محقق ثانی به ایران و تشكیل حوزه در قزوین و سپس در اصفهان و پرورش شاگردانی مبرّز در فقه سبب شد كه برای اولین بار پس از دوره صدوقین، ایران مركز فقه شیعه بشود. محقق كركی میان سالهای 937 و 941 درگذشته است.

محقق كركی شاگرد علی بن هلال جزایری و او شاگرد ابن فهد حلّی بوده است. ابنفهد حلّی شاگرد شاگردان شهید اول از قبیل فاضل مقداد بوده. علیهذا او به دو واسطه شاگرد شهید اول است. پسر محقق كركی به نام شیخ عبد العالی بن علی بن عبد العالی نیز از فقهای شیعه است، ارشاد علامه و الفیّه شهید را شرح كرده است.

22. شیخ زین الدین، معروف به شهید ثانی. از اعاظم فقهای شیعه است. مردی جامع بوده و در علوم مختلف دست داشته است. اهل جبل عامل است. جدّ ششم او «صالح» نامی است كه شاگرد علامه حلّی بوده است. ظاهراً اصلاً اهل طوس بوده است؛ از این رو شهید ثانی گاهی «الطوسی الشامی» امضاء می كرده است. شهید ثانی در سال 911 متولد شده و در 966 شهید شده است. مسافرت زیاد كرده و اساتید زیاد دیده است. به مصر و دمشق و حجاز و بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت كرده و از هر خرمنی خوشه هایی چیده است. تنها اساتید سنی او را دوازده تن نوشته اند. و به همین جهت مردی جامع بوده است، علاوه بر فقه و اصول از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم آگاهی داشته است. فوق العاده زاهد و متقی بوده است. شاگردانش در احوالش نوشته اند كه در ایام تدریس شبها به هیزم كشی برای اعاشه خاندانش می رفت و صبح به تدریس می نشست. مدتی در بعلبك به پنج مذهب (جعفری، حنفی، شافعی، مالكی، حنبلی) تدریس می كرده است. شهید تألیفات زیادی دارد. معروفترین تألیف او در فقه شرح لمعه شهید اول و دیگر مسالك الافهام است كه شرح شرایع محقق حلّی است. شهید ثانی نزد محقق كَرَكی (قبل از آنكه محقق به ایران بیاید) تحصیل كرده است. شهید ثانی به ایران نیامد.

صاحب معالم كه از معاریف علمای شیعه است فرزند شهید ثانی است.

23. احمد بن محمد اردبیلی، معروف به مقدس اردبیلی. ضرب المثل زهد و تقواست و در عین حال از محققان فقهای شیعه است. محقق اردبیلی در نجف سكنی گزید. معاصر صفویه است. گویند شاه عباس اصرار داشت كه به اصفهان بیاید، حاضر نشد. شاه عباس خیلی مایل بود كه مقدس اردبیلی خدمتی به او ارجاع كند تا اینكه اتفاق افتاد كه شخصی به علت تقصیری از ایران فرار كرد و در نجف از مقدس اردبیلی خواست كه نزد شاه عباس شفاعت كند. مقدس نامه ای به شاه عباس نوشت به این مضمون:

بانی مُلك عاریت عباس بداند: اگرچه این مرد اول ظالم بود اكنون مظلوممی نماید، چنانچه از تقصیر او بگذری «شاید» كه حق سبحانه از «پاره ای» تقصیرات تو بگذرد- بنده شاه ولایت، احمد اردبیلی.

شاه عباس نوشت:

به عرض می رساند: عباس خدماتی كه فرموده بودید به جان منت داشته به تقدیم رسانید. امید كه این محب را از دعای خیر فراموش نفرمایید- كلب آستان علی، عباس [1] امتناع مقدس اردبیلی از آمدن به ایران سبب شد كه حوزه نجف به عنوان مركزی دیگر در مقابل حوزه اصفهان احیا شود، همچنانكه امتناع شهید ثانی و پسرش شیخ حسن صاحب معالم و دخترزاده اش سیدمحمد صاحب مدارك از مهاجرت از جبل عامل به ایران سبب شد كه حوزه شام و جبل عامل همچنان ادامه یابد و منقرض نگردد. صاحب معالم و صاحب مدارك برای اینكه دچار محظور و رودربایستی برای توقف در ایران نشوند از زیارت حضرت رضا علیه السلام كه فوق العاده مشتاق آن بودند صرف نظر كردند.

این بنده فعلاً نمی داند كه مقدس اردبیلی فقه را كجا و نزد چه كسی تحصیل كرده است؛ همین قدر می دانیم كه فقه را نزد شاگردان شهید ثانی تحصیل كرده است. پسر شهید ثانی (صاحب معالم ) ونواده دختریش (صاحب مدارك ) در نجف شاگرد او بوده اند. در كتاب زندگی جلال الدین دوانی می نویسد:

ملا احمد اردبیلی، مولانا عبد اللّه شوشتری، مولانا عبد اللّه یزدی، خواجه افضل الدین تُركه، میرفخرالدین هماكی، شاه ابومحمد شیرازی، مولانا میرزا جان و میرفتح شیرازی، شاگردان خواجه جمال الدین محمود بوده اند و او شاگرد محقق جلال الدین دوانی بوده است [2] و ظاهراً تحصیل مقدس اردبیلی نزد خواجه جمال الدین محمود در رشته های معقول بوده نه منقول.

مقدس اردبیلی در سال 993 در نجف درگذشته است. كتاب فقهی معروف او یكی شرح ارشاد است و دیگر آیات الاحكام . نظریات دقیق او مورد توجه فقهاست.

24. شیخ بهاء الدین محمد عاملی، معروف به شیخ بهائی. او نیز اهل جبل عامل است. در كودكی همراه پدرش شیخ حسین بن عبد الصمد كه از شاگردان شهید ثانی بود به ایران آمد. شیخ بهائی از این رو كه به كشورهای مختلف مسافرت كرده و محضر اساتید مختلف در رشته های مختلف را درك كرده و بعلاوه دارای استعداد و ذوقی سرشار بوده است، مردی جامع بوده و تألیفات متنوعی دارد. هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم ریاضی دان و مهندس و هم فقیه و هم مفسر. از طب نیز بی بهره نبوده است. اولین كسی است كه یك دوره احكام فقه غیر استدلالی به صورت رساله عملیه به زبان فارسی نوشت. آن كتاب همان است كه به نام جامع عباسی معروف است.

شیخ بهائی چون فقه رشته اختصاصی و تخصصی اش نبوده از فقهای طراز اول به شمار نمی رود، ولی شاگردان زیادی تربیت كرده است. ملاصدرای شیرازی، ملامحمد تقی مجلسی اول (پدر مجلسی دوم صاحب كتاب بحارالانوار ) ، محقق سبزواری و فاضل جواد صاحب آیات الاحكام از شاگردان اویند. همچنانكه قبلاً اشاره كردیم منصب شیخ الاسلامی ایران پس از محقق كَرَكی به شیخ علی منشار پدرزن شیخ بهائی رسید و پس از او به شیخ بهائی رسید. همسر شیخ بهائی كه دختر شیخ علی منشار بوده است زنی فاضله و فقیهه بوده است. شیخ بهائی در سال 953 به دنیا آمده و در سال 1030 یا 1031 درگذشته است. شیخ بهائی ضمناً مردی جهانگرد بوده است، به مصر و شام و حجاز و عراق و فلسطین و آذربایجان و هرات مسافرت كرده است.

25. ملامحمدباقر سبزواری، معروف به محقق سبزواری. اهل سبزوار بوده و در مكتب اصفهان كه هم مكتبی فقهی بود و هم فلسفی پرورش یافته و از این رو جامع المعقول و المنقول بوده است. نام او در كتب فقهیه زیاد برده می شود. كتاب معروف او در فقه یكی به نام ذخیره و دیگری به نام كفایه است و چون فیلسوف هم بوده است بر الهیات شفا ی ابوعلی سینا حاشیه نوشته. در سال 1090 درگذشته است. محقق سبزواری نزد شیخ بهائی و مجلسی اول تحصیل كرده است.

26. آقا حسین خوانساری، معروف به محقق خوانساری. او نیز در مكتب اصفهان پرورش یافته و جامع المعقول و المنقول است. شوهر خواهر محققسبزواری است. كتاب معروف او در فقه به نام مشارق الشموس است كه شرح كتاب دروس شهید اول است.

محقق خوانساری در سال 1098 درگذشته است. او با محقق سبزواری معاصر است و همچنین با ملامحسن فیض كاشانی و ملامحمدباقر مجلسی كه هر دو از اكابر محدثین به شمار می روند.

27. جمال المحققین، معروف به آقا جمال خوانساری. فرزند آقا حسین خوانساری سابق الذكر است. مانند پدر جامع المعقول و المنقول است. حاشیه معروفی دارد بر شرح لمعه و حاشیه مختصری دارد بر طبیعیات شفا ی بوعلی كه در حاشیه شفا ی چاپ سنگی تهران چاپ شده است. آقا جمال با دو واسطه استاد سید مهدی بحرالعلوم است، زیرا او استاد سید ابراهیم قزوینی است و او استاد پسرش سید حسین قزوینی است و سید حسین قزوینی یكی از اساتید بحرالعلوم است.

28. شیخ بهاء الدین اصفهانی، معروف به فاضل هندی. این مرد قواعد علامه را شرح كرده است و نام كتابش كشف اللِّثام است و به همین مناسبت خودِ او را «كاشف اللثام» می خوانند. آراء و عقاید و نظریات او كاملاً مورد توجه فقهاست. فاضل هندی در سال 1137 درگیرودار فتنه افغان درگذشت. فاضل هندی نیز جامع المعقول و المنقول بوده است.

29. محمد باقر بن محمد اكمل بهبهانی، معروف به وحید بهبهانی. این مرد شاگرد سید صدرالدین رضوی قمی شارح وافیه و او شاگرد آقا جمال خوانساری سابق الذكر است.

وحید بهبهانی در دوره بعد از صفویه قرار دارد. حوزه اصفهان بعد از انقراض صفویه از مركزیت افتاد، برخی از علما و فقها- از آن جمله سید صدرالدین رضوی قمی استاد وحید بهبهانی- در اثر فتنه افغان به عتبات مهاجرت كردند.

وحید بهبهانی كربلا را مركز قرار داد و شاگردان بسیار مبرّز تربیت كرد. از آن جمله است سید مهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر كاشف الغطاء، میرزا ابوالقاسم قمی صاحب كتاب قوانین ، حاج ملامهدی نراقی، سیدعلی صاحب ریاض ، میرزا مهدیشهرستانی، سید محمد باقر شفتی اصفهانی معروف به حجة الاسلام، میرزا مهدی شهیدی مشهدی، سید جواد صاحب مفتاح الكرامة ، سید محسن اعرجی.

علاوه بر این او مبارزه پیگیری كرد در دفاع از اجتهاد و مبارزه با اخباریگری كه در آن وقت سخت رواج یافته بود. شكست دادن اخباریان و تربیت گروهی مجتهد مبرّز سبب شد كه او را «استاد الكُل» خواندند. او تقوا را در حد كمال داشت.

شاگردانش برای او احترام بسیار عمیقی قائل بودند. وحید بهبهانی نسب به مجلسی اول می برد یعنی از نواده های دختری مجلسی اول (البته به چند واسطه) است. دختر مجلسی اول كه جدّه وحید بهبهانی است به نام «آمنه بیگم» است. آمنه بیگم همسر ملاصالح مازندرانی بوده و زنی فاضله و فقیهه بوده است. با آنكه همسرش ملا صالح مردی بسیار عالم و فاضل بوده است گاهی آمنه بیگم مشكلات علمی شوهر فاضل خود را حل می كرده است.

30. سید مهدی بحرالعلوم. شاگرد بزرگ و بزرگوار وحید بهبهانی است و از فقهای بزرگ است. منظومه ای در فقه دارد كه معروف است. آراء و نظریات او مورد اعتنا و توجه فقهاست. بحرالعلوم به علت مقامات معنوی و سیر و سلوكی كه طی كرده فوق العاده مورد احترام علمای شیعه است و تالی معصوم به شمار می رود.

كرامات زیاد از او نقل شده است. كاشف الغطاء آتی الذكر با تحت الحنك عمامه خود غبار نعلین او را پاك می كرد. بحرالعلوم در سال 1154 یا 1155 متولد شده و در سال 1212 درگذشته است.

31. شیخ جعفر كاشف الغطاء. شاگرد وحید بهبهانی و شاگرد او سید مهدی بحرالعلوم بوده است. او عرب است و فقیه فوق العاده ماهری است. كتاب معروف او در فقه به نام كشف الغطاء است. در نجف می زیسته و شاگردان زیادی تربیت كرده است. سید جواد صاحب مفتاح الكرامه و شیخ محمد حسن صاحب جواهرالكلام از جمله شاگردان اویند. چهار پسر داشته كه هر چهار از فقها بوده اند. كاشف الغطاء معاصر فتحعلیشاه است. در مقدمه كشف الغطاء او را مدح كرده و در سال 1228 درگذشته است. كاشف الغطاء در فقه نظریات دقیق و عمیق داشته و از او به عظمت یاد می شود.

---