در اینجا یك سؤال پیش می آید و آن اینكه اگر ما قضا و قدر الهی را مستقیما و بلا واسطه ی علل و اسباب با حوادث مرتبط بدانیم، دیگر آزادی و اختیار بشر مفهومی نخواهد داشت. و امّا با قبول اصل علیّت عمومی آیا می توان آزادی و اختیار بشر را قبول كرد، یا اینكه اصل علیّت عمومی نیز با آزادی و اختیار بشر منافات دارد؟ آیا تنها راه عقیده به آزادی و اختیار بشر این است كه اعمال و افعال بشر و اراده ی او را با هیچ علّت خارجی مربوط ندانیم و نظر اوّل از سه نظر گذشته را بپذیریم؟ بسیاری از متفكّرین قدیم و جدید چنین گمان كرده اند كه اصل علیّت عمومی با آزادی و اختیار بشر منافات دارد، و ناچار به اراده ی به اصطلاح «آزاد» ، یعنی به اراده ای كه با هیچ علّت ارتباط ندارد، قائل شده اند و در حقیقت صدفه و اتّفاق و گزاف را، و لو در مورد اراده ی بشر، پذیرفته اند.

ما در پاورقیهای جلد سوّم اصول فلسفه ثابت و مبرهن كردیم كه گذشته از اینكه اصل علیّت عمومی نه قابل انكار است و نه استثناءپذیر، اگر رابطه ی اراده را با علّتی ماورای خود انكار كنیم، باید بپذیریم كه اعمال و افعال بشر بكلّی از اختیار او خارج است؛ یعنی به جای اینكه بتوانیم با قبول نظر عدم ارتباط ضروری اراده با علّتی از علل، نوعی اختیار برای بشر ثابت كنیم، او را بی اختیارتر كرده ایم.

بشر مختار و آزاد آفریده شده است؛ یعنی به او عقل و فكر و اراده داده شده است. بشر در كارهای ارادی خود مانند یك سنگ نیست كه او را از بالا به پایین رها كرده باشند و تحت تأثیر عامل جاذبه ی زمین خواه ناخواه به طرف زمین سقوط كند؛ ومانند گیاه نیست كه تنها یك راه محدود در جلوی او هست و همین كه در شرایط معیّن رشد و نمو قرار گرفت، خواه ناخواه موادّ غذایی را جذب و راه رشد و نمو را طی می كند؛ و همچنین مانند حیوان نیست كه به حكم غریزه كارهایی انجام دهد. بشر همیشه خود را در سر چهارراهیهایی می بیند و هیچ گونه اجباری ندارد كه فقط یكی از آنها را انتخاب كند؛ سایر راهها بر او بسته نیست؛ انتخاب یكی از آنها به نظر و فكر و اراده و مشیّت شخصی او مربوط است. یعنی طرز فكر و انتخاب اوست كه یك راه خاص را معیّن می كند.

اینجاست كه پای شخصیّت و صفات اخلاقی و روحی و سوابق تربیتی و موروثی و میزان عقل و دوراندیشی بشر به میان می آید و معلوم می شود كه آینده ی سعادت بخش یا شقاوت بار هر كسی تا چه اندازه مربوط است به شخصیّت و صفات روحی و ملكات اخلاقی و قدرت عقلی و علمی او و بالاخره به راهی كه برای خود انتخاب می كند.

تفاوتی كه میان بشر و آتش كه می سوزاند و آب كه غرق می كند و گیاه كه می روید و حتّی حیوان كه راه می رود وجود دارد، این است كه هیچ یك از آنها كار و خاصیّت خود را از چند كار و چند خاصیّت برای خود انتخاب نمی كنند، ولی انسان انتخاب می كند، او همیشه در برابر چند كار و چند راه قرار گرفته است و قطعیّت یافتن یك راه و یك كار فقط به خواست شخصی او مرتبط است.