در میان احكام قضایا آنكه از همه مهمتر است و در همه جا به كار می آید اصل تناقض است. ما قبلاً گفتیم كه اگر دو قضیه از لحاظ موضوع و محمول وحدت داشته باشند اما از لحاظ كمّ و كیف یعنی از لحاظ كلیت و جزئیت، و ایجاب و سلب با یكدیگر اختلاف داشته باشند، رابطه ی این دو قضیه رابطه ی تناقض است و این دو قضیه را «متناقضین» می نامند.

و هم گفتیم كه حكم متناقضین این است كه از صدق هر یك كذب دیگری لازم می آید و از كذب هر یك صدق دیگری لازم می آید. به عبارت دیگر: هم اجتماع نقیضین و هم ارتفاع نقیضین محال است.

بنا بر بیان فوق، موجبه ی كلیه و سالبه ی جزئیه نقیض یكدیگرند و سالبه ی كلیه و موجبه ی جزئیه نیز نقیض یكدیگرند.

در تناقض علاوه بر وحدت موضوع و محمول، چند وحدت دیگر هم شرط است:

وحدت در زمان، وحدت در مكان، وحدت در شرط، وحدت در اضافه، وحدت در جزء و كل، وحدت در قوّه و فعل، كه مجموعاً هشت وحدت می شود و در این دو بیت بیان شده اند:

پس اگر بگوییم: «انسان خندان است، اسب خندان نیست» تناقض نیست، زیرا موضوعها وحدت ندارند، و اگر بگوییم: «انسان خندان است، انسان چهارپا نیست» تناقض نیست، زیرا محمولها وحدت ندارند. اگر بگوییم: «اگر كسوف رخ دهد نماز آیات واجب است و اگر رخ ندهد نماز آیات واجب نیست» تناقض نیست زیرا شرطها مختلف اند. اگر بگوییم: «انسان در روز نمی ترسد، انسان در شب می ترسد» تناقض نیست، زیرا زمانها مختلف اند. اگر بگوییم: «وزن یك لیتر آب در روی زمین یك كیلوگرم است و در فضای بالا مثلاً نیم كیلوگرم است» تناقض نیست، زیرا مكانها مختلف اند. «علم انسان متغیر است، علم خدا متغیر نیست» تناقض نیست، زیرا اضافه ها- یعنی مضافٌ الیه های دو موضوع- مختلفند. اگر بگوییم: «كل مساحت تهران 1600 كیلومتر مربع است و بخشی از مساحت تهران (مثلاً شرق تهران) 1600 كیلومتر مربع نیست» تناقض نیست، زیرا از لحاظ جزء و كل مختلف اند. اگر بگوییم: «هر نوزاد انسان بالقوّه مجتهد است و بعضی از نوزادهای انسان بالفعل مجتهد نیستند» تناقض نیست، زیرا از لحاظ قوه و فعلیت اختلاف است.

عین این شرایط در متضادتین و داخلتین تحت التضاد و متداخلتین نیز هست؛ یعنی دو قضیه آنگاه متضادند و یا داخل تحت التضادند و یا متداخل اند كه وحدتهای مزبور را داشته باشند.