1. مقایسه ی رفتار و عكس العمل ایرانیان با یونانیان (رجوع شود به نمره ی 61) و مغول و عكس العمل با اسلام و اعراب مسلمان2- الف. آیا اسلام كه در ذات خود از نظر نژاد و قومیت بی رنگ است جزء خوی و خون ملت ایران شد یا ایرانیان همواره با قوه ی جبریه اسلام را تحمل كرده اند و به قول مجله ی هوخت امثال ابن سینا و محمدبن زكریای رازی از ترس اعراب كتابهای خود را به زبان عربی می نوشته اند؟ و آیا ما از آن جهت كه می خواهیم به ملیت خودمان احترام بگذاریم- نه از جهت مافوق ملیت- باید به این حقیقتی كه چهارده قرن است با ما سروكار دارد به چشم یك امر بیگانه نگاه كنیم یا امر خودی، همان طوری كه امروز ما رژیم مشروطه را یك رژیم خودی می دانیم با آنكه فقط شصت سال است كه دارای آن هستیم، چرا؟ برای آنكه ملت ما آن را برگزیده است. آیا می توانیم ما به دلیل اینكه قرنها رژیم ما رژیم غیرمشروطه بوده است و رژیم مشروطه ازخارج بلكه از قاره ای غیر قاره ی آسیا به كشور ما آمده است آن را رژیم ملی انتخاب كنیم؟ 2- ب. عطف به نمره ی بالا، قبل از اسلام دین رسمی ما دین زردشت بوده است و اكنون مسلمانیم. آیا با مقیاس ملیت، دین ملی ما دین زردشت است یا دین اسلام؟ اگر ملت ما واقعاً اسلام را پذیرفته است، زردشتی یك دین بیگانه است نظیر رژیم استبدادی در مقابل رژیم مشروطه. 3. در طول تاریخ مخصوصاً در دو قرن اول اسلامی بعضی نهضتهای ضد اسلامی در ایران پیدا شد. باید ببینیم عموم ملت ایران به این نهضتها با چه چشمی نگاه می كرده اند. آیا آن نهضتها نماینده ی روح و خواسته های اكثریت ملت ایران بوده است یا ناشی از اقلیت مطرودی بوده است، نظیر جنبشهای ضد ملی و ضد مذهبی كه همواره در قرن معاصر و قرنهای نزدیك به وجود آمده است. رجوع شود به نمره ی 149. 4. آیا اسلام آزادیها را گرفت و به قول سرجان ملكم- كه بعضی ایرانیان همان را اقتباس كرده اند و نام دو قرن اول اسلامی را دو قرن سكوت گذاشته اند- [دو قرن اول اسلامی دو قرن سكوت بود] و یا بر عكس نهضت آزادیخواهانه ای بود همان طوری كه ادوارد براون گفته است؟ 5. در شصت سال پیش دو جناح ایرانی با هم روبرو می شوند:

اسعدالدوله ی ایرانی با باقرخان و ستارخان، دو قهرمان یكی طرفدار مشروطه و دیگری طرفدار استبداد. آیا امروز ما باقرخان و ستارخان را قهرمان ملی خود بدانیم كه مدافع رژیمی بوده اند كه ملت ایران در آن عصر و عصر بعد انتخاب كرده است، یا اسعدالدوله را كه مدافع رژیم كهن بوده است؟ آیا اكنون باید رستم فرخ زاد را یك قهرمان ملی بدانیم كه در قادسیه در مقابل نهضت عظیم اسلامی- كه بعدها تاریخ نشان داد ملت ایران آن را مانند جان برای تن پذیرفت- [ایستاد] یا سردارانمسلمان فارسی و هزاران سردار ایرانی كه در راه اسلام و ایران مسلمان مخصوصاً در جنگهای صلیبی جانفشانی كردند؟ 6. همان طوری كه اعراب بر دو قسم بودند نسبت به اسلام:

مخلص و غیر مخلص، یك دسته هنوز تحت تأثیر عقاید جاهلی بودند و دسته ی دیگر خود را تجرید كرده بودند (فجرالاسلام ص 81) ، ایرانیان نیز همین طور، بلكه ایرانیان بیش از اعراب تحت نفوذ اسلام بودند به واسطه ی هوش و ذكاوت و قابلیتشان. آیا می توانیم افرادی نظیر ولید بن عقبه را دلیل بگیریم كه اسلام مطلقاً بر اعراب به زور تحمیل شد؟ پس زور كننده كه جهان را مسخر كرد چه كسی بود؟ رجوع شود به نمره ی 131. 7. فتوحات اسلامی و سنت اسلام در فتوحات (فجرالاسلام ص 85) . رجوع شود به نمره ی 71. 8. موالی (فجرالاسلام ص 89) ، معاویه و موالی (فجرالاسلام ص 90 و ضحی الاسلام جلد اول، ص 43 و 44)9. علل دخول مردم به اسلام (فجرالاسلام ص 92)10. منع امویین از دخول در اسلام (فجرالاسلام ص 92)اسلام ایرانیان11. در نزاع میان ایرانی و عرب، در تمام قسمتها ایرانیان پیروز شدند مگر در دین و زبان، آن هم به علت اینكه ایرانیان دین را خود پذیرفته بودند و زبان را تبلیغ دین [می دانستند] (فجرالاسلام ص 96 و ص 113 و ظهرالاسلام جلد اول، ص 49) . دین زردشت12. بحث در دین زردشت (ص 98)اسلام زردشتیان13. اسلام زردشتیان به دعوت (ص 104)سلطنت14. سلطنت از نظر ایرانیان (ص 111)تشیع15. آیا ایرانیان تشیع را خلق كردند زیرا یگانه راه عكس العمل مخالف در برابر اعراب برای حفظ سنن و قومیت خود بود؟ لااقل آن عده از ایرانیان غیر مخلص به اسلام این كار را كردند؟ (ص 112، ایضاً رجوع شود به نمره ی 112 و 151 و نمره ی 29)16. شعوبی گری (ص 115)17. مغنّیان ایرانی (ص 120)18. عبد الحمید كاتب از موالی بود (ص 123)19. فجرالاسلام ص 178 راجع به شیوع غنا در حجاز كه بحث می كند مدعی است كه تشدد و تعصب موالی عراق از اعراب حجاز بیشتر بود، دو داستان نقل می كند. 20. قومی از ایرانیان (اساورة) هم پیمانی با بنی تمیم را به دلیل اقربیت با پیغمبر بر هم پیمانی با ازد ترجیح دادند (ص 181) . 21. حسن بصری و ابن سیرین هر دو از موالی بودند (ص 185) . 22. عمر بن عبد العزیز دو نفر از موالی و یك نفر از عرب در مصر برای فتوا معین كرد (ص 191) . 23. لیث بن سعد كه به قول شافعی از مالك افقه بود از موالی بود (ص 191) . 24. ابوعبیدة معمر بن المثنی ایرانی الاصل و خارجی المذهب بود (ص 265) . 25. كسانی كه علی را از ابوبكر افضل می دانستند اعم از عرب و عجم بودند (ص 267 و 299) . 26. آیا اسماعیلیه روح ایرانی را در مقابل اسلام و روح عربیت تجدید حیات می كردند؟ (ص 272) ، ایضاً داستان قلعه ی الموت27. امویین بر شیعه سخت می گرفتند نه بر ایرانیها از آن جهت كه ایرانی بودند (ص 274) . زبان فارسی28. عباسیین مبلغ زبان فارسی و دشمن عرب و زبان عرب بودند، آنها اعراب را می كوبیدند. در سیاست همه ی این حرفها موهوم است (ص 274 و 275، ظُهرالاسلام ص 33 و 35 و 42) . تشیع29. صاحب فجرالاسلام تشیع را ساخته ی مخالفین اسلام می شمارد و سخن مقریزی را شاهد می آورد (ص 276- 277) .

رجوع شود به نمره ی 15. شعوبیه30. موالی كه بر ضد اعراب قیام می كردند، آنها را به كتاب خدا و سنت رسول دعوت می كردند. نمونه ی آن قیام حارث بن سُرَیح است كهاز موالی است، ایضاً ابوالعتاهیه قاری و زاهد است (ضحی الاسلام ج 1، ص 194، فجرالاسلام ص 286) ، رجوع شود به ابن اثیر و غیره، ایضاً موعظه ی عمرو بن عبید به منصور، ص 300. 31. واصل بن عطا كه شهادت علی و طلحه و زبیر را بر یك دسته سبزی مقبول نمی شمارد، از موالی است. ص 294 (در صفحه ی 296 می گوید واصل از موالی بود) . موالی32. عمرو بن عبید و واصل از موالی بودند (ص 296) . موالی33. حسن بصری كه از موالی است میان علی و معاویه قضاوت نمی كند (ص 300) . موالی34. جمله ی «لوكان سالم مولی حذیفة حیاً لولّیته» بالاخره هرچه هست از عدم حكومت روح عربیت حكایت می كند (ضحی الاسلام ص 23، جلد اول) . اشتباه عرب35. عرب اسلام را با حساب خون خود اشتباه كرد (ص 23 ضحی الاسلام جلد اول) . علی و مساوات36. علی و الغاء امتیازات خونی و نژادی (ص 23 ضحی الاسلام جلد اول)37. تعصب احمقانه ی اعراب علیه موالی (ضحی الاسلام ص 24) .

اینها حكایت می كند كه شعوبی گری عكس العمل ضعیفی بوده است كه ایرانیان مؤمن علیه خلفا ابراز می داشته اند. ایضاً حجاج و تعصب عربی (ص 25 و 27) . دو محیط:

علمی، سیاسی38. در محیطهای علمی از آن تحقیرها وجود نداشت (ص 28) . قحطبه ی عرب علیه عرب سخن می گوید39. پس دو جریان وجود داشته است: جریان محیطهای علمی و مذهبی كه مناط، علم و فضیلت و تقوا بود و برنده موالی بودند، و محیطهای سیاسی (ص 29- 32) . وصیت منصور درباره ی اهل خراسان40. قحطبه ی طائی كه خود عرب است علیه عرب سخنرانی می كند (ص 35) . 41. وصیت منصور به مهدی درباره ی اهل خراسان (ص 36) . ابومسلم42. ابومسلم برای خود نسب عربی می سازد (ص 37) . شعوبیه43. بشاربن برد ایرانیها را دعوت می كند كه ولاء عرب را طرد كنند (ضحی الاسلام جلد اول، ص 40 و 113 و 192) . ولاء44. این ولاء چه بوده و چرا ایرانیها خود را تحت ولاء اعراب درمی آوردند، و منافات این جریان با اسلامتعصب عربی45. تعصبات ملی از عرب آغاز شد (ضحی الاسلام جلد اول، ص 47) . موالی و شعوبیه46. تمجید ابن مقفع از عرب، ابن قتیبه با اینكه ایرانی [است ] كتاب تفضیل العرب نوشته است (ص 54) ، اهل التسویه و عقیده ی آنها (رجوع شود به نمره ی 49 و 52 و 30 و 31 و 32 و 33 و 34 و 69 و 143)شعوبیه47. آیا شعوبیه اهل التسویه بودند یا اهل الترجیح؟ (ص 56- 63) . خوارج و مساوات48. خوارج با اینكه عرب بودند، مخالف تفضیل عرب در خلافت بودند (ص 61) . تفكیك ایرانی میان عرب و اسلام49. طاهر بن الحسین به غیلان شعوبی كه كتابی در مثالب العرب نوشت سی هزار دینار یا درهم داد (ص 64) ، در عین حال پسر همین شخص كتابهای قدیم ایرانی را سوخت به نام اینكه ما قرآن داریم (مجله ی هوخت و تاریخ ادبیات براون، ج 1، ص. . . ) ، رجوع شود به نمره ی 62. 50. خُرَیمی شعوبی به اسلام افتخار می كند (ص 66) . ایضاً تفكیك عباسیین علیه عربیت51. كتب مثالب برای عرب نوشته می شد و خلفای عباسی مخالفت نمی كردند (ص 70- 72) . شعوبی گری52. زمخشری از شعوبی گری تبری می جوید (ص 72) . شعوبی گری53. ابوعبیده و ابونواس و اسحق موصلی شعوبی اند و اصمعی ضد شعوبی (ص 74- 75) . شعوبی گری54. وضع احادیث به نفع ایران و ایرانیمسئله ی كفویت55. عجیب اینكه مالك و ثوری با اینكه عربند، غیر عرب را كفو عرب می دانند ولی ابوحنیفه ی ایرانی كفو نمی داند (ص 79) . ابوحنیفه ایرانی است و اتباعش عربند و امام صادق عرب و شیعیان ایرانی. آداب ایرانی56. اخلاق ایرانی از قبیل نوروز و غیر [آن ] در زمان عباسیین (ص 105) . 57. فرقه ی متطوّعه (ضحی الاسلام جلد اول، ص 136) . زنادقه58. جریان زنادقه در زمان مهدی (ص 143) . شور اسلام در ایرانیان در مسئله ی زنادقه59. حنفیه با اینكه ابوحنیفه ایرانی است از شافعیه با اینكه شافعی عرب است نسبت به زنادقه حساسیت بیشتری داشتند (ص 164) . 60. مباحثه ی عرب و ایرانی در حضور یحیی برمكی و قضاوت منصفانه ی یحیی61. عطف به نمره ی 1، اسكندر و جنایات بر ایران (ص 184)62. عطف به نمره ی 49، عتّابی عرب به كتب ایرانی كه در مرو نزد طاهر بن حسین بود عشق می ورزد (ص 189) ، ولی پسر حسین آنها را می سوزاند. شور اسلام ایرانی در مسئله ی غنا63. علاقه ی طبیعی ایرانیان به لهو و غنا و داستان بهرام گور (ص 191) ، در عین حال فقهای ایرانی از شیعه و سنی تا این اندازه با غنا و لهو مخالف بوده اند. 64. علمای ایرانی و عرب در دوره ی اسلامی (ص 199 و 200)65. برامكه مروج فرهنگ غیر ایرانی نیز بودند (ص 203) . 66. ابن مقفع در الادب الكبیر در لزوم طاعت خلیفه مبالغه می كند (ص 215) . 67. ابن مقفع خلیفه ی عربی را به رعایت حرمین توصیه می كند (ص 224) . زبان68. مزایای زبان عربی (ص 305) ، عبارت ابوریحان بیرونی، كتاب طبیعت از نظر متفكران اسلامی ص. . . (رجوع شود به نمره ی 102)69. عطف به نمره ی 46، مثالبی از عرب حمایت می كند (ص 328) و خود او عرب نبوده است بلكه نیشابوری بوده است.

تحقیق شود. 70. نظر شعبی درباره ی رافضه و اینكه آنها یهود امتند (ص 353) . 71. جعل اسلام غیر مسلمین (ص 376) ، رجوع به نمره ی 772. ابوالهذیل علاّف گروه فوق العاده ای را مسلمان كرد (ص 379) . 73. اثر اسلام در تركیب و امتزاج ملل (ضحی الاسلام ج 1، ص 407)74. معتصم نژاد ترك را خالص نگه می دارد (ظهرالاسلام جلد اول، ص 5) . رجوع به نمره ی 10375. بحتری برای ایوان مدائن اظهار تأسف می كند/ص 13.

(آیا بحتری عرب بوده است؟ )76. جاحظ در مدح اتراك رساله می نویسد (ص 14) . 77. مأمون و شعری كه از مهرجان و عید خسروانی یاد می كند (ص 31)78. تأثیر رفتار متوكل در استقلال خواهی شیعیان و ایرانیان /ص 42 و ص 49. (آیا خراب كردن قبر حسین را علت انشعاب از خلافت عباسی بدانیم اقرب به منطق است یا صرف حكومت عرب بر غیر عرب؟ )79. حماقت مرداویج (ص 50)80. افتخار مهیار دیلمی به نژاد ایرانی و دین عربی (ص 55)81. تعصب عربی قرواش عقیلی از آل عقیل (ص 58) و تعصب عربی متنبّی شاعر (ص 59)82. تجزیه ی حكومت اسلامی میان عرب و فارس و كرد و تركدر نیمه ی دوم قرن سوم و قرن چهارم (ص 61)83. نسائی كتاب الخصائص را برای هدایت اهل شام نوشت و خود را به خطر انداخت (ص 77) . 84. بلاد ایران، هم مركز تشیع بود و هم تسنن (ص 78) . 85. اثر علم در حفظ وحدت جنسیتها (ص 88)86. آل بویه مروج شعر عربی بودند (ص 217) . 87. اخوان الصفا كی بودند و چه هدفی داشتند؟ (ص 232) و كتاب دكتر نصر88. ابن عمید و ابن عباد دو وزیر ایرانی برای پادشاهان ایرانی بودند و هیچ تعصب ایرانی نداشتند (ص 248 و 255) . 89. عبد القادر جرجانی مؤسس علم بلاغت در زبان عرب، ایرانی بود (ص 254) . 90. قابوس وشمگیر برادر زاده ی مرداویج، قتّال حواشی خور بود، به عربی شعر می گفت (ص 258) . 91. خراسان در زمان مَقدسی (ص 261)92. رجال علمی و اسلامی خراسان (ص 263. . . )زبان93. ابوالفضل بلعمی عربی الاصل كتاب عربی طبری فارسی الاصل را به عربی ترجمه می كند (ص 270) . زبان94. سامانیان مروج ادبیات عرب بودند. 95. اهل خراسان حتی در قرن چهارم برای اولاد خلفا احترام قائل بودند (ص 274) . زبان96. تألیف كتب عربی برای امرای ایرانی97. خلف بن احمد سجستانی اقدام مهمی برای تألیف تفسیر دسته جمعی می كند (ص 278) . 98. محمود غزنوی از مذهب حنفی به مذهب شافعی می گراید (ص 282) . 99. اشعار بدیع الزمان همدانی در وصف سلطان محمودزبان100. احمد بن حسن میمندی با اینكه ایرانی است دفاتر را بعد از آنكه ابوالعباس نامی از عربی به فارسی برگردانده است، به عربی برمی گرداند (ص 284) . ر. ك به نمره ی 108 و 121. زبان101. پادشاهان ترك مروج زبان فارسی بودند/ص 284. (در صورتی كه عباسیین كه عرب بودند مروج زبان فارسی، و آل بویه و آل سامان و حسن میمندی و صاحب بن عباد و ابن العمید [كه ایرانی بودند] مروج زبان عربی بودند) . ر. ك: نمره ی 46 و 143. زبان102. عطف به نمره ی 68، قضاوت «بیرونی» درباره ی زبان عربی و زبان فارسی (ص 288) ، ایضاً كتاب دكتر نصر103. عطف به نمره ی 74، معتصم ضد عرب است (ص. . . ) . 104. رحله های علمی امثال بخاری (ص 315)105. وحدت اسلامی و مرزهای قراردادی (ص 317)زبان106. موضوع خط قدیم ایرانی نیز باید مانند زبان فارسی مورد توجه قرار گیرد كه چه بود و چرا ایرانیان آن خط را احیا نكردند؟ آیا علت آن این نبود كه با احیاء آن خط خود را از قرآن محروم می دیدند؟ رجوع شود به اوایل جلد اول تاریخ ادبیات ادوارد براون. 107. جلد اول تاریخ ادبیات براون، ص 155- میان قرآن و اوستا مقایسه می كند. زبان108. جلد اول تاریخ ادبیات براون، ص 156: تا زمان عبد الملك عبارات پهلوی روی سكه ها ضرب می شد (ر. ك: نمره ی 100 و 121) . 109. اشتباه عجیب براون كه فردوسی «دهّاك» را به خاطر خصومت با عرب ضحّاك كرده است (ص 176) . 110. اسكندر كه در اوستا ملعون خوانده شده، در افسانه های فردوسی و نظامی به مقام بزرگی نایل شده است [1](ص 181 و 182) .

111. به عقیده ی ایرانیان، سلطنت موهبت الهی است (ص 193) . 112. ارتباط تشیع و اعتقاد به سلطنت ایرانی (ص 195) .

رجوع به نمره ی 15 و 151. 113. یعقوبی عقاید ایرانیان را درباره ی سلاطین خرافه می شمارد (ص 220) . 114. نمونه ی عالی حكومت اسلامی و زهد خلفا115. مظالم موبدان نسبت به اتباع سایر مذاهب (ص 299 و ص 300)116. دو سه قرن اول اسلامی دوره ی نشاط و حركت و جنبش ایرانی است نه دوره ی سكوت و ركود كه بعضی ایرانیها به تبع بعضی اروپاییها نام آن را «دو قرن سكوت» گذاشته اند (ص 302 و 312) .

رجوع به نمره ی 122. زبان117. تغییر دیوان از زبان فارسی به زبان عربی (ص 304) .

ر. ك: نمره ی 100 و 108. 118. تا سه قرن بعد از استیلای عرب، دانشكده های ایران برجا بود (ص 305) . 119. اسلام اهالی دیلم و طبرستان (ص 307) ، ایضاً اسلام مهیار دیلمی (ص 307)120. دوره ی اموی از نظر اسلام دوره ی ارتجاع وثنیّت بود (ص 309) . 121. حمله ی مغول و خسارتهای وارده (ص 310)122. عطف به نمره ی 116، سرجان ملكم انگلیسی به غلط دوران اول اسلام را دوره ی سكون و سكوت [اسم ] گذاشته است (ص 312) . 123. تأثیر اصل مساوات اسلام (ص 313)124. داستان قتل هرمزان و تأثیر آن در روحیه ی ایرانیان (ص 317)125. حادثه ی كربلا و اینكه اتباع مختار بیشتر ایرانی و از موالی بودند (ص 336 و ص 347)126. عطف به نمره ی 9 (امویان بیش از زردشتیان دشمن اسلام بودند) ، شهادت «دوزی» بر این مطلب (ص 338)127. مظالم عهد اموی (ص 341)128. نظر اعراب نسبت به موالی (ص 342)شعوبیه129. آیه ای كه مسوّده شعار خود قرار دادند و كار پرچم كاوه ی آهنگر را كرد (ص 353) . ایرانیان تحت شعار خود اسلام قیام كردند و نه به نام دیگری. شعوبیه130. اعراب یمن از ابومسلم حمایت كردند (ص 355) . شعوبیه131. ایرانیان نام چماق خود را كافر كوب گذاشتند نه عرب كوب (ص 355) . شعوبیه132. در زمان ابو مسلم ملاّكین ایران دین مجوس را رها كرده اسلام اختیار كردند (ص 358) . عباسیان و عربیت133. سیاست عباسیان بر بی اعتمادی به عرب و اعتماد به ایرانیان بود (ص 365) . 134. فعالیت فرهنگی ایرانیان در زمینه ی معارف اسلام (ص 376)135. سخن گلدزیهر راجع به جوش و خروش مذهبی و عربی ایرانیان و عرب مآب شدن آنها (ص 380)136. البلاذری فهرست ایرانیانی كه خدمات عظیم كرده اند می دهد (ص 381) . شعوبیه137. شعوبیه و عقاید آنها (ص 384)شعوبیه138. عطف به نمره ی 46 و 101، ابن قتیبه و البلاذری و ناصرخسرو، عرب را بر عجم ترجیح می دادند (ص 388) . شعوبیه139. زمخشری و شعوبیه (ص 390)140. تأثیر قرآن در ایجاد علوم مختلف (ص 391)141. ترغیب پیغمبر به فراگرفتن علوم و اهتمام عجیب مسلمین به علوم (ص 396)142. اسامی نویسندگان دوره ی عباسی كه اغلب ایرانی بودند(ص 401)143. خدمت زبان عربی، نه عرب، به فرهنگ جهان (ص 457)144. راوندیان و اعتقاد به خدایی سلاطین (ص 469)شعوبیه145. عطف به نمره ی 6، نهضتهای ضد اسلامی همه ریشه ی مزدكی داشته است نه ریشه ی ایرانی و ساسانی (ص 459- 497) . دعوت اسلامی146. سجایای نیك علویان طبرستان (ص 512)147. یعقوب لیث و تشیع (ص 513)148. اسلام سامان جد سامانیان (ص 518)149. ترتیب و تقسیم بندی مطالب: الف. بحث كلی درباره ی اسلام و كیفیت انتشارش از نظر رعایت آزادی اقوام دیگر و لزوم رعایت آزادی و نفوذ و انتشارش در دنیای كنونی متمدن و غیر متمدن- مسئله ی دو قرن سكوتب. عكس العمل ایرانیان در برابر اسلام و مقایسه با عكس العمل آنها در برابر اسكندر و مغول و اینكه آیا ایرانیان اسلام را پذیرفتند یا اسلام بر آنها تحمیل شد. ج. به طور كلی نفوذ دین در ایرانیها بیش از ملیت بوده و در عصر اسلام نیز چنین بوده است. د. مسئله ی خط پهلوی و زبان فارسی. آیا احیای زبان فارسی عكس العملی در برابر دین اسلام بوده است و آیا اسلام دین یك زبانی و یك خطی بوده یا اینكه اینها علل و عوامل دیگری داشته است؟ هـ. خدمات صادقانه ی ایرانیان به اسلام و تمدن اسلامیو. ما الآن كه می خواهیم ایرانی آباد و پیشرو داشته باشیم و نمی خواهیم در ملتهای بیگانه غرق شویم، آیا اسلام را باید بیگانه بشماریم یا خودی و بر اساس همین پیكره بنا كنیم؟ ز. اسلام دینی است كه هیچ رنگ قومی و نژادی ندارد، اگر می داشت قطعاً ملل دیگر زیر بار نمی رفتند. رفتار پیغمبر با سلمان، علی و هرمزان، عمر و مولی سالم و غیره. ح. آیا تشیع را ایرانیان خلق كردند؟ ط. نهضتهایی [كه ] صورت گرفته بر دو قسم است: یك قسم نهضتهایی كه ضد خلافت بوده و طرفداری از اسلام مثل نهضت ایرانیان در آخر امویین. نهضتهای دیگر بوده كه علیه اسلام بوده است. ماهیت دسته ی دوم چه بوده؟ آیا این نهضتها از روح اصیل ایرانی سرچشمه گرفته است و یا جنبه ی مزدكی داشته و حتی ایرانیان اصیل آن را نمی پذیرفتند، مثل نهضت بهافرید و غیره [2]. نفوذ عمیق اسلام و علت اسلام مسلمین150. تمدن اسلام گوستاو لوبون، ص 5: نفوذ عمیق اسلام در ملل مختلف و سخن قابل نقل گوستاو لوبون151. تمدن اسلام ص 144: دو عامل پیشرفت اسلام: سادگی عقاید و رفتار عادلانهآزادی152. تمدن اسلام ص 148: آزادی دادن مسلمین به ملل مغلوبه در انتخاب عقیدهاسلام در چین153. تمدن اسلام ص 149: نفوذ اسلام در چین به وسیله ی تبلیغ154. تمدن اسلام ص 157: خلفای اسلامی به مردم آزادی می دادند، امرای اسلامی اول پیشنهاد صلح می كردند.

اسلام در چین155. تمدن اسلام ص 159: حسن رفتار مسلمین عامل نفوذ اسلام بود. 156. تمدن اسلام ص 181: اسلام مردم شام به اختیار بود. 157. تمدن اسلام ص 231: زوال حكومت سیاسی مسلمین در هند و بقای نفوذ معنوی آنان158. ایضاً تمدن اسلام گوستاو لوبون، ص 267: آزادی دادن عمرو عاص به مسیحیان مصر159. تمدن اسلام ص 414 و 415: رفتار انسانی صلاح الدین ایوبی و مقایسه میان كار او و رفتار بشار شیرول160. تمدن اسلام ص 552: در جهان، مذهبی مانند اسلام نبوده كه در قلوب پیروانش اینقدر نفوذ داشته باشد. 161. تمدن اسلام ص 705: نفوذ زبان و مذهب و صنعت اسلامی در هند162. تمدن اسلام ص 727: نفوذ تمدن اعراب به وسیله ی اسلام از هر قوم دیگر بیشتر بوده است. 163. تمدن اسلام ص 727: نفوذ عجیب اسلام در مصر و مقایسه با نفوذ مسیحیت در مصر164. تمدن اسلام ص 729: نفوذی نظیر نفوذ تمدن اسلام كه خود مغلوبین حامی و سرپرست آن قرار گیرند نمی توان پیدا كرد. 165. تمدن اسلام ص 806: اسلام در حال حاضر نیز نیروی زنده ای است. 166. تمدن اسلام ص 808: اسلام در حال حاضر در چین خود به خود پیش می رود و حال آنكه مسیحیت از پیشروی ناتوان است با همه ی وسایلی كه دارد.

---