حقیقتاً همین است و باید گفت هر انقلابی انقلاب در روح است و اگر نه، نام هرج و مرج و بی نظمی و بلوا و غوغا دارد. انقلابهای روحی هم درجات دارد؛ یك وقت انقلاب خشم و غضب است، یعنی انقلاب قوه ی غضبیه و تحرك حس انتقام است و یك وقت انقلاب عاقله، یعنی انقلاب فرهنگی است و یك وقت انقلاب وجدان، یعنی انقلاب اخلاقی و عاطفی و تربیتی است، و البته همه ی انقلابها به هم پیوستگی دارد ولی باید دانست كه وجود انقلاب انتقامی بدون انقلاب عاقله، فقط جنبه ی احساسات دارد و منطق دخالت ندارد و بلااثر است و مایه ی استفاده ی دشمن بیدار و آگاه و مجهز به منطق است و

جلد یازدهم . ج11، ص: 18

بلكه ضمیمه شدن انقلاب فرهنگی بدون انقلاب وجدانی نیز به جایی نمی رسد، زیرا بشر ابزار و اجزاء ماشین نیست كه بتوان تنها با نیروی علم، افراد را به یكدیگر متصل كرد. پیوندها و روابط اجتماعی را جز عواطف مخصوص كه از ناحیه ی دین تقویت شود تشكیل نمی دهد.

تنها مغز نمی تواند جامعه ی بشریت را اداره كند تا پای قلب به میان نیاید، كما اینكه عاطفه ی تنها بدون عقل و بدون قدرت و حس دفاع نمی تواند كار مهمی انجام دهد. پس سه چیز باید به هم توأم شود:

قدرت و تحرك دفاعی، و فرهنگ وسیع، و وجدان سالم و بیدار و آگاه. هرچند ما نام همه ی آنهایی كه گفته شد، انقلاب گذاشتیم ولی می توان گفت انقلاب مفهوم مضیَّق تری دارد. همه ی آنها تحول هست ولی انقلاب نیست. انقلاب یك نوع عصیان و تمرد است علیه وضع حاكم و مسلط موجود. بنابراین شورش فكری علیه افكار و عقاید موجود و انقلاب وجدانی علیه رسوم جائرانه ی موجود نیز انقلاب است. مثلاً سقراط یك مرد انقلابی بود اما تنها در جنبه ی فكری و جنبه ی اخلاقی نه در جنبه ی اجتماعی [1]. در هر فرد در هر حال باید روحیه ی عصیان و تمرد و انقلاب بوده باشد. آنچه در قرآن به عنوان «كفر به طاغوت» ذكر شده همین است [2].

ایضاً رجوع شود به ورقه های توبه آنجا كه گفتیم توبه نوعی انقلاب و عصیان و تمرد است.

رجوع شود به ورقه های دین، زندگی، تمدن.

انقلاب، گاهی انقلاب. . . [3]

جلد یازدهم . ج11، ص: 19

[1] . رجوع شود به ورقه های حركتها و جنبشهای جدید دینی.

[2] . رجوع شود به دفتر 93 شماره ی 69، عنوان «تسلیم و انقیاد یا عصیان و تمرد» و به ورقه های بعثت رسول اكرم و به ورقه ی علم یقینی و تكذیبها و انكارهای بیجاو به گفتار رادیویی تحت عنوان «انكارهای بیجا» و همچنین به ورقه های شك نمره ی 7 و 8.

[3] [در نسخه ی اصل دستنویس، مطلب ناتمام است. ]