نامه مقدس اردبیلی به شاه عباس
ضرب المثل زهد و تقواست و در عین حال از محققان فقهاى شیعه است. محقق اردبیلى در نجف سكنى ٰ گزید. معاصر صفویه است. گویند شاه عباس اصرار داشت كه به اصفهان بیاید، حاضر نشد. شاه عباس خیلى مایل بود كه مقدس اردبیلى خدمتى به او ارجاع كند تا اینكه اتفاق افتاد كه شخصى به علت تقصیرى از ایران فرار كرد و در نجف از مقدس اردبیلى خواست كه نزد شاه عباس شفاعت كند. مقدس نامه اى به شاه عباس نوشت به این مضمون: بانى مُلك عاریت عباس بداند: اگرچه این مرد اول ظالم بود اكنون مظلوم مى نماید، چنانچه از تقصیر او بگذرى «شاید» كه حق سبحانه از «پاره اى» تقصیرات تو بگذرد- بنده شاه ولایت، احمد اردبیلى.
شاه عباس نوشت:
به عرض مى رساند: عباس خدماتى كه فرموده بودید به جان منت داشته به تقدیم رسانید. امید كه این محب را از دعاى خیر فراموش نفرمایید- كلب آستان على، عباس امتناع مقدس اردبیلى از آمدن به ایران سبب شد كه حوزه نجف به عنوان مركزى دیگر در مقابل حوزه اصفهان احیا شود، همچنانكه امتناع شهید ثانى و پسرش شیخ حسن صاحب معالم و دخترزاده اش سیدمحمد صاحب مدارك از مهاجرت از جبل عامل به ایران سبب شد كه حوزه شام و جبل عامل همچنان ادامه یابد و منقرض نگردد. صاحب معالم و صاحب مدارك براى اینكه دچار محظور و رودربایستى براى توقف در ایران نشوند از زیارت حضرت رضا علیه السلام كه فوق العاده مشتاق آن بودند صرف نظر كردند.
این بنده فعلاً نمى داند كه مقدس اردبیلى فقه را كجا و نزد چه كسى تحصیل كرده است؛ همین قدر مى دانیم كه فقه را نزد شاگردان شهید ثانى تحصیل كرده است. پسر شهید ثانى (صاحب معالم) ونواده دختریش (صاحب مدارك) در نجف شاگرد او بوده اند. در كتاب زندگى جلال الدین دوانى مى نویسد:
ملا احمد اردبیلى، مولانا عبد اللّٰه شوشترى، مولانا عبد اللّٰه یزدى، خواجه افضل الدین تُركه، میرفخرالدین هماكى، شاه ابومحمد شیرازى، مولانا میرزا جان و میرفتح شیرازى، شاگردان خواجه جمال الدین محمود بوده اند و او شاگرد محقق جلال الدین دوانى بوده است
و ظاهراً تحصیل مقدس اردبیلى نزد خواجه جمال الدین محمود در رشته هاى معقول بوده نه منقول.
مقدس اردبیلى در سال 993 در نجف درگذشته است. كتاب فقهى معروف او یكى شرح ارشاداست و دیگرآیات الاحكام. نظریات دقیق او مورد توجه فقهاست. (1)
سخن مرحوم مقدس اردبیلى
در میان علما چند نفر هستند كه به زهد و ورع و تقوا و عدالت بى خدشه ضرب المثل اند . یكى از اینها مرحوم مقدس اردبیلى ( ملا احمد اردبیلى ) است . او مرد بسیار عالمى است و در فقه از او به عنوان " محقق اردبیلى " یاد مى شود ، ایضاح فخرالمحققین را شرح كرده است و تا اندازه اى معقول و منقول هر دو را خوانده است . گویا مدتى در شیراز نزد محقق دوانى تحصیل مى كرده است و بعد به نجف رفت . نجف را بعد از شیخ طوسى ، محقق اردبیلى احيا كرد . این حوزه اى كه تا عصر ما بوده و هست و دعا كنیم خداوند باز هم حفظش كند كه الان با خطر بزرگى مواجه است ، به يك اعتبار بعد از هزار سال و به يك اعتبار بعد از حدود پانصد سال مى خواهند منحلش كنند براى بار دوم محقق اردبیلى آن را احيا كرد . وى معاصر با صفویه است و شاه عباس خیلى اصرار كرد كه ایشان را به اصفهان بیاورد . همین مسجد شاه را كه مى ساختند ، گفت من مى خواهم كه اعدل و اعلم علما در اینجا نماز بخواند ، و شیخ بهایى با عده اى رفتند نجف و او را انتخاب كردند ، هر كارى كردند به ایران نیامد و با نیامدن خودش حوزه نجف را حفظ و نگهدارى كرد . مردى بوده در نهایت زهد و ورع و تقوا و بحق به او كراماتى نسبت داده اند و نقل كرده اند . در عین حال مى گویند از همین مرد پرسیدند ( یك مرد عارف به خود و خودشناس و خداشناس این طور جواب مى دهد ) اگر شما در جایى قرار بگیرید كه در آنجا یك زن اجنبى زیبایى باشد و خلوت مطلق ، احدى غیر از خدا اطلاع نداشته باشد و از عاقبتش صددرصد مطمئن باشید چه مى كنید ؟ گفت : به خدا پناه مى برم . نگفت ما برتر از[ این هستیم ،] ما دیگر بعد از این حرفها[ به خودمان اطمینان داریم] . ما و ما ندارد . گفت : به خدا پناه مى برم ، یعنى به خود اعتماد نمى كند .
از آن طرف ، براى بدكار هم كار بد هر چه بیشتر ملكه بشود امكان برگشتن به سوى كار خوب ضعیفتر مى شود . هر مقدار كه این ملكه راسختر بشود ، امكان توبه كردن ، بازگشتن و اثر گذاشتن نصیحت و موعظه در او كمتر مى شود ولى در عین حال سلب نمى شود ، اگر به اندازه یك مو هم باشد ، باز این امكان بازگشت هست ، همین طور كه تاریخ و حكایات نشان مى دهد كه چه گنهكارانى و در چه حدى از گنهكارى آخر توبه كرده و برگشته اند . البته امكانش ضعیف و ضعیفتر مى شود ، یعنى درصد برگشتن كمتر مى شود ، اگر ابتدا پنجاه درصد ماندن به حال گناه و پنجاه درصد رفتن است ، وقتى كه گناه بیشتر شد این پنجاه درصد ماندن مى شود پنجاه و یك ، آن مى شود چهل و نه ، كم كم این مى شود پنجاه و دو ، آن مى شود چهل و هشت ، و همین طور درصد ضعیف مى شود . (2)
كتاب آیات الاحكام
بدون شك قرآن مجید اولین منبع احكام و مقررات اسلام است . البته آیات قرآن منحصر به احكام و مقررات عملى نیست ، در قرآن صدها گونه مساله طرح شده است ، ولى قسمتى از آنها كه گفته شده در حدود پانصد آیه از مجموع شش هزار و ششصد و شصت آیه قرآن ، یعنى در حدود یك سیزدهم[ آیات قرآن است] به احكام اختصاص یافته است .
علماء اسلام كتب متعددى درباره خصوص همین آیات تألیف كرده اند . معروفترین آنها در میان ما شیعیان كتاب (( آیات الاحكام )) مجتهد و زاهد متقى معروف ملا احمد اردبیلى معروف به مقدس اردبیلى است كه در قرن دهم هجرى مى زیسته است و معاصر با شاه عباس كبیر است (3)
رویایی درباره مقدس اردبیلی
مقدس اردبیلى در میان علماى شیعه معروف به زهد و تقواست و واقعا هم اینجور بوده ، مرد ملا و فقيه محققى است و شيخ انصارى از ايشان به محقق اردبیلى تعبير مى كند مرد بسيار بسيار متقى و زاهدى است و براى او حتى كرامتها هم نقل مى كنند ، در اینكه مرد عمل بوده است و آنجورى كه خودش فكر مى كرده و تشخیص مى داده ، اهل عمل بوده است ، شكى نیست .
این مردى كه مجسمه عمل بود ، بعد از مردنش كسى مى گوید كه من او را در خواب دیدم ، از او پرسیدم خدا با تو چه كرد ؟ گفت خدا به من محبت كرد ، عنایت كرد گفتم چه چیز ترا نجات داد ؟ گفت : دیدم بازار عمل كساد است ، تعبیر این است : (( دیدیم بازار عمل كساد است )) یعنى چه ؟ ! قرآن مى گوید : بازار عمل رواج است آن وقت یك خواب به ما مى گوید بازار عمل كساد است ؟ اگر بازار عمل كساد
است پس بازار چه چیز رواج است ؟ ! اینهاست كه مثل خوره تا مغز استخوان ما را مى خورد و ما را فاسد مى كند روایتى هم از حضرت باقر علیه السلام برایتان مى خوانم البته روایات زیادى است كه در كتاب (( كافى )) هست .
حضرت باقر علیه السلام پیغامى دارند براى شیعیان تحت عنوان ابلغ شیعتنا یا : ابلغوا شیعتنا (بحارالانوار جلد 71 ، صفحه 179 امالى طوسى جلد 1 صفحه 302 و 380 .) معلوم مى شود حضرت احساس مى كرده اند كه همین فكر غلط كه طبیعت تنبل پرور انسان آن را مى پذیرد ، در بین شیعیان هم دارد رواج پیدا مى كند فرمودند : از طرف ما به شیعیان ما ابلاغ كنید كه شیعه ما نیست مگر كسى كه اهل ورع و پارسائى و تقوى و اهل اجتهاد باشد ( اجتهاد در اینجا یعنى كوشش ) ، اهل كوشش و فعالیت و عمل باشد غیر از این ما شیعه اى را هرگز نمى پذیریم در (( نهج البلاغه )) است كه كسى آمد خدمت امیرالمؤمنین على علیه السلام ، عرض كرد مرا نصیحتى بفرمائید حضرت در مقام نصیحت او چند جمله فرمودند كه اولین جمله اش این است :
لا تكن ممن یرجوا الاخرة بغیر عمل ، و یرجى التوبة بطول الامل ، یقول فى الدنیا بقول الزاهدین ، و یعمل فیها بعمل الراغبین (نهج البلاغه فیض الاسلام حكمت 142 صفحه 1160 ) . ما اگر امروز به على علیه السلام عرض كنیم آقا ما را نصیحتى كنید ، قطعا از همین ردیف با ما صحبت خواهد كرد فرمود : (( از كسانى مباش كه امید به آخرت مى بندند ولى بدون عمل )) ( این ، امید و رجاء كاذب داست ) و (( از آن كسان مباش كه توبه را دوست دارد و دلش مى خواهد توبه كند ولى با طول امل و آرزوهاى دراز )) ، یعنى توبه را تأخیر مى اندازد و با خود مى گوید دیر نمى شود ، وقت هنوز باقى است مى فرماید : اى مرد از آن كسان مباش كه آخرت را دوست مى دارد ولى نمى خواهد عمل كند معنى جمله بعد این است : (( از آن كسانى مباش كه وقتى سخن مى گوید سخن كسى است كه به مادیات دنیایى اعتناست ولى وقتى پاى عمل به میان مى آید ، آدم اسیر و بیچاره اى است ، عملش ، عمل شیفتگان و مغرورین به دنیاست )) . (4)
منبع :
- آشنایی با كلیات علوم اسلامی – فقه - درس چهارم: تاریخچه ی فقه و فقهاء (3)
- آشنایی با قرآن - سخن مرحوم مقدس اردبیلی
- آشنایی با كلیات علوم اسلامی –اصول - قرآن
- احیای تفكر اسلامی ؛ دو حدیث نبوی