« او امروز شگفت‏ترین مردم عصر و شریفترین سادات عراق است و گذشته از اصالت نسب و حسب،به ادب روشن و فضل كامل آراسته شده است...او از همه شعرای آل ابیطالب برتر است‏با اینكه آل ابیطالب شاعر برجسته فراوان دارند.اگر بگویم در همه قریش شاعری به این پایه نرسیده است،دور از صواب نگفته‏ام.» (2)

سید رضی به خاطر همین شیفتگی كه به ادب عموما و به كلمات علی علیه السلام خصوصا داشته است،بیشتر از زاویه فصاحت و بلاغت و ادب به سخنان مولی می‏نگریسته است،و به همین جهت در انتخاب آنها این خصوصیت را در نظر گرفته است،یعنی آن قسمتها بیشتر نظرش را جلب می‏كرده است كه از جنبه بلاغت‏برجستگی خاص داشته است،و از این رو نام مجموعه منتخب خویش را«نهج البلاغه‏»نهاده است،و به همین جهت نیز اهمیتی به ذكر مآخذ و مدارك نداده است،فقط در موارد معدودی به تناسب خاصی نام كتابی را می‏برد كه آن خطبه یا نامه در آنجا آمده است.

در یك مجموعه تاریخی و یا حدیثی،در درجه اول باید سند و مدرك مشخص باشد و گرنه اعتبار ندارد،ولی ارزش یك اثر ادبی در لطف و زیبایی و حلاوت و شیوایی آن است.در عین حال نمی‏توان گفت كه سید رضی از ارزش تاریخی و سایر ارزشهای این اثر شریف غافل و تنها متوجه ارزش ادبی آن بوده است.

خوشبختانه در عهدها و عصرهای متاخرتر افراد دیگری در پی گردآوری اسناد و مدارك نهج البلاغه بر آمده‏اند و شاید از همه مشروحتر و جامعتر كتابی است‏به نام‏«نهج السعادة فی مستدرك نهج البلاغه‏»كه در حال حاضر به وسیله یكی از فضلای متتبع و ارزشمند شیعه عراق به نام محمد باقر محمودی در حال تكوین است.در این كتاب ذی قیمت مجموعه سخنان علی علیه السلام اعم از خطب،اوامر،كتب و رسائل،وصایا،ادعیه،كلمات قصار جمع آوری شده است.این كتاب شامل نهج البلاغه فعلی و قسمتهای علاوه‏ای است كه سید رضی آنها را انتخاب نكرده و یا در اختیارش نبوده است،و ظاهرا جز قسمتی از كلمات قصار،مدارك و مآخذ همه به دست آمده است.تاكنون چهار جلد از این كتاب چاپ و منتشر شده است.

این نكته نیز ناگفته نماند كه كار گردآوری مجموعه‏ای از سخنان علی علیه السلام منحصر به سید رضی نبوده است،افراد دیگری نیز كتابهای با نامهای مختلف در این زمینه تالیف كرده‏اند (1)

مرثیه سید رضی

سید رضی- كه مردی است در ردیف مراجع تقلید و مرد فوق العاده ای است- وقتی كه دانشمند معاصرش «ابوالحسن صابی[5] وفات یافت قصیده ای در مدح او گفت: أرأیت من حملوا علی الاعواد أرأیت كیف خبا ضیأء النادی «دیدی این چه كسی بود كه روی این چوبهای تابوت حملش كردند؟! آیا فهمیدی كه چراغ محفل ما خاموش شد؟! این یك كوه بود كه فرو ریخت»، برخی آمدند به او عیب گرفتند كه آیا یك سید اولاد پیغمبر، یك عالم بزرگ اسلامی، یك مرد كافر را این طور مدح می كند؟! گفت: بله «انما رثیت علم!»، من علمش را مرثیه گفتم، مرد عالمی بود، من او را به خاطر علمش مرثیه گفتم. در این زمان اگر كسی چنین كاری كند از شهر بیرونش می كنند. جرجی زیدان بعد از آن كه این داستان را نقل می كند می گوید: ببینید سعه صدر یك سید اولاد پیغمبر (ص) مثل سید رضی با این همه عظمت روحی و این مقام شامخ علمی و سیادت، یك كافر را چنین مدح می كند. بعد می گوید: همه اینها ریشه اش در دربار خلفا بود كه اینها مردمانی واسع الصدر بودند. این به دربار خلفا مربوط نیست. سید رضی، شاگرد علی بن ابی طالب (ع) است كه نهج البلاغه را جمع كرده، او از همه مردم به دستور جدش علی بن ابی طالب (ع) آشناتر است كه می گوید: حكمت و علم در هر جا كه باشد محترم است. (2)

منابع :

آشنایی با مجموعه نفیس نهج البلاغه- سید رضی و نهج البلاغه
بخشی از مقاله تساهل و تسامح از دیدگاه شهید مرتضى مطهری (ره)