طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری دانشگاه امام صادق (ع)
آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور:
«مجله دانشگاه اسلامی » تابستان و پاییز 1382 - شماره 18 و 19 (از صفحه 197 تا 214)
نویسنده : هاشمی گلپایگانی، سید محمد صالح
ما معتقدیم «جامعیّت و همه جانبه بودن قوانین اسلام آنچنان است که اگر کسی آن را بشناسد، معترف خواهد شد که از حد و مرز فکر بشر بیرون است و ممکن نیست زاییدهی قدرت علمی و تفکّر انسان باشد»( امام خمینی(ره)، ولایت فقیه، تهران، مؤسسهی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص 10.). معارف اسلامی و آثار دینی «برای همهی امور قانون و آداب آورده است»( امام خمینی (ره)، صحیفهی نور، ج 4، ص 167.)، «هیچ حرکت و عملی از فرد یا جامعه نیست، مگر اینکه اسلام برای آن حکمی مقرّر داشته است»( همان، ج 3، ص 371.). و همچنین «اطمینان داریم که اسلام در بر دارندهی پاسخ به نیازهای مردم است»( همان، ج 4، ص 242.). با این وجود، هنگامی که وضعیّت کنونی جامعهی اسلامی را از نظر میگذرانیم، میبینیم که با انواع و اقسام مشکلات و نارساییهای فکری مواجه است. در بعد نظری، انبوهی از سئوالها و شبهات ـ خصوصا برای نسل جوان ـ بی پاسخ باقی مانده است که به تناسب حجم و تنوّع این شبهات، برای آنها پاسخهای آرامشبخشی ارائه نمی شود. این معضل، به همراه عملکرد ناصواب بعضی از منسوبین به دین، بسیاری از بیاعتمادیها و کج رویها را در حیطهی عمل به دنبال آورده است. با عنایت به این واقعیت و با فرض ایمان و اعتقاد به جامعیت تعالیم اسلامی؛ لازم است در این رابطه تأمّل کافی و آسیبشناسیِ جدّی نمود و به بررسی علل و عوامل این ناسازگاری پرداخت، تا بتوان با ارائه ی راهکارهای مؤثّر، شائبه ی ناکارآمدی تعالیم الهی را در عصر جدید از اذهان زدود.
چالشهای آموزشی معارف اسلامی
برخی از عوامل این نارسایی و افتراقی را که در بالا متذکر شدیم عبارتند از:
الف) در بسیاری از تبلیغها و یا آموزشهای دینی، به علّت عدم هم زبانی و سنخیّت محتوا و متن؛ با فهم و فرهنگ مخاطب، نه تنها تبلیغ و تبیین درستی از معارف دینی ارائه نمیشود، بلکه مطالب ثقیل و کلیشهای، به گونهای در مخاطب ایجاد ملامت و خستگی میکند که مخاطب، انگیزه و رغبت برای شنیدن و آموختن را از دست داده، و در نتیجه هر چه مبلّغ بیشتر بگوید مخاطب بیشتر میگریزد.
ب) عدم نیازسنجی و نپرداختن به نیازهای واقعی جامعه، یکی دیگر از عوامل این نارسایی به شمار می رود، و این در حالی است که «ما معتقدیم اسلام به صورت یک مکتب مترقّی قادر است تمامی نیازهای بشر را تأمین کند و مشکلات او را حل نماید»( همان، ج 5، ص 231). ولی هنگامی که مباحث اصلی درس و بحث و تبلیغ های دینی، موضوعاتی باشند جدا از مسائل جامعه؛ نه تنها دردی را درمان نمیکنند، بلکه بر سردرگمیها افزوده و از دین، تصویری صرفا صوری و کاملاً غیر کاربردی ارائه میدهند که توانایی ادارهی فرد و جامعه را ندارد، چرا که پاسخ به پرسش های فراموش شده و غیرکاربردی، کاری عبث و پوچ است.
ج) در نظر نگرفتن اقتضائات زمانه از دیگر مشکلات است، در حالیکه «مقتضیّات عصر ایجاب میکند که بسیاری از مسائل مجددا مورد ارزیابی قرار گیرد»( استاد مطهری(ره)،نظام حقوق زن در اسلام،تهران، انتشارات صدرا، 1369، ص 13) پرواضح است که در نظر نداشتن پیشرفت زمانه و قناعت به ارزیابیهای گذشته، باعث برداشت نامطلوبی از دین در مواجهه با مسائل جدید میشود و از آن چهرهای ناتوان ترسیم میکند و آن را به عنوان رسم و رسومی کهنه و زنگار گرفته معرفی مینماید.
قطعا این سنخ اشکالات، نمونه هایی از فقدان ارتباط درست و کافی بین متصدّیان امور فرهنگی و علمای دین، و اقشار مختلف جامعه و وجود نارسایی در ارائه ی صحیح معارف دینی به آنهاست. ولی آنچه در این وادی مهمتر از آسیب شناسی های صرفا نظری است، توجه به راهکارهای عملی و کارآمدی است که این نقیصه را در رابطه با نشر و بسط فرهنگ دینی جبران می کند.
توجه به نقش عالمان موفق دینی، به عنوان الگو و اسوههای قابل پیروی (که چالشها را به خوبی شناسایی کرده و در مقابله با آنها به بهترین روشها؛ حرکتهای تأثیرگذاری را ایجاد کردهاند)، از اهمیّت به سزایی برخوردار است؛ لذا بررسی ویژگیهای کسانی که با این نوع دغدغه ها آثار گرانباری خلق کردهاند لازم و ضروری است. در میان اسلام شناسان و عالمان دینی معاصر، استاد شهید مرتضی مطهری(ره) از معدود قهرمانان این میدان است که آثار او در مقایسه با آثار دیگر اندیشمندان بزرگ، دارای ویژگیها و ممیّزات منحصر به فردی است و به خاطر همین ویژگیهاست که بر مطالعه ی این مجموعه آثار، برای ورود به مباحث اسلامی، تأکید و توصیه شده است
ویژگی های آثار شهید مطهری(ره)
1) آثار استاد شهید در عین حال که دارای مبانی عمیق فکری و فلسفی است، مطالب را با زبانی ساده و روان و قابل استفاده برای همگان بیان داشته است. او «با قلمی روان و فکری توانا در تحلیل مسائل اسلامی و توضیح حقایق فلسفی با زبان مردم، بیقلق و اضطراب به تعلیم و تربیت جامعه پرداخت»( امام خمینی(ره)، صحیفهی نور،ج 14، ص 325.). بسیار دشوار است که انسانی بتواند در ضمن تعمّق و تفقّه در مسائل، آنها را به زبانی ساده و روان بیان کند، و مطالب را آن گونه که باید و شاید و به تناسب فهم و درک مخاطب ارائه دهد.
به این دلیل است که این آثار، راهی است هموار، مطمئن و مؤثّر به سوی شناخت هر چه بهتر معارف اسلامی و آشنایی با مبانی اسلام. لذا به همهی کسانی که میخواهند در عصر حاضر، معرفت را از سرچشمهی زلال و پاک آن برگیرند و عطش حقیقت جوی خود را فارغ از دغدغههای گوناگون و بدون ترس از آلودگی و شبهه بر طرف نمایند، گام نهادن در این راه توصیه میشود.
همچنین، کسی که با آثار شهید مطهری(ره) مأنوس میگردد، می آموزد که همچون او در عین استفاده از مبانی محکم عقلی و استدلالی، با زبانی شیوا و روان، اندیشه های منطقی و متقن را به گونه ای ارائه دهد که مخاطب، آن را پذیرا شده و باور نماید.
2) مجموعه آثار شهید مطهری(ره)، خلق یک نظام واحد فکری و ارائهی چارچوب مشخصی از اندیشهی اسلامی است. در نگاه نخست به این مجموعه، این طور به نظر می رسد که ایشان به موضوعات مختلف و پراکنده، که در مقاطع مختلف زمانی و مناسبتها و پیشامدها مطرح میشدهاند، پرداخته است. موضوعاتی همچون آزادی، حقوق زن، ایرانیّت و اسلامیّت، هجرت و جهاد، حماسه ی حسینی، مهدویّت، عدل، جاذبه و دافعه و... . اما در نگاهی عمیق و جامعتر، درمییابیم که هر چند ایشان نیازهای جامعه را در مقاطع مختلف مورد توجه قرار داده، ولی آثار ایشان از آنجا که همگی از یک منبع و تفکّر اصیل اسلامی نشأت گرفته است، مجموعه ی منسجم و منظمی را تشکیل میدهد که چونان درختی تناور، دارای اصول و فروع و شاخ و برگ و میوه است.
در اندیشهی استاد مطهری(ره) ریشهی همهی مباحث، توحید است؛ چرا که «اصلتوحید این صلاحیّت را دارد که مانند آب، ریشهی همهی اندیشههای دیگر را سیراب کند و مانند خون، به همهی اجزا و اندامها غذا برساند و مانند روح، بپا دارنده و زندگی بخش همهی اندامها باشد و قوهی محرّکهی یک مکتب باشد»( استاد مطهری (ره)، تکامل اجتماعی انسان، تهران، انتشارات صدرا، 1372، ص 123.). «با اینکه انسان گمان میکند که توحید یکی از مسائل اسلام است و هزاران مسأله دیگر در اسلام در کنار توحید قرار گرفته است ولی وقتی با نگاهی دقیقتر مینگرد، میبیند اسلام سراسرش توحید است یعنی تمام مسائل آن چه آنها که مربوط به اصول عقاید است و چه آنها که به اخلاقیات و امور تربیتی و یا به دستورالعملهای روزانه ارتباط دارد همگی یکجا و یکپارچه، توحید است»( استاد مطهری (ره)، آشنایی با قرآن، تهران، انتشارات صدرا، 1370، جلد 1 و 2، ص 99.)
در مرحلهی بعد شهید مطهری امالمعارف و امالمسائل را مسألهی انسانشناسی و فطرت میدانند.( استاد مطهری(ره)، مقدمه بر جهان بینی، تهران، انتشارات صدرا، 1372، ج 5 «جامعه و تاریخ»، ص 208. ) لذا معتقد است: «درخت انسانیّت اگر بخواهد به راستی بارور و میوهده باشد، باید ریشهی توحیدی و ایمانی داشته باشد».( استاد مطهری(ره)، بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا، 1370، ص 224.) و نهایتا ثمرهی این شجرهی طیّبه، مباحث کاربردی زندگی انسان است. در جهانبینی توحیدی است که برای شناخت موحّد، آزادی معنی و مفهوم پیدا می کند، هجرت و جهاد تفسیر میشود، و سعادت و عدالت، وحی و نبوّت و امامت و ولایت تعریف میشود. در جهانبینی وَحیانی، خداوند متعال، اول و آخر و ظاهر و باطن هر چیزی است و آن وجود واجب، برتر از هر امری است. خداوند جلّ وعلا، اصل و اساس همهی خلقت و جهان آفرینش است که بود و نبود انسان، تأثیری در وجود او ندارد. در جهانبینی اسلامی مسأله ی توحید ریشه و اساس همه ی مباحث است و تمام شئون جهان و هر تفکری تحت تأثیر این اصل قرار میگیرد. سپس اساسیترین مسأله ی در این جهانبینی، مسألهی انسان است که به تبع وجود انسان، نبوّت و امامت و معاد جایگاه حقیقی خود را پیدا میکند. در این جهان بینی برای انسان موحّدی که دارای معاد، نبی و امام است؛ مباحثِ آزادی، حق و باطل، هجرت، جهاد، حقوق زن و مرد، ملیّت، مواجهه با دنیا و آخرت، اخلاق و... مطرح است.
با این توضیح میتوان ادّعا کرد که مجموعهی آثار شهید مطهری(ره) به منزلهی موضوع واحدی است که اگر کسی به مطالعه ی کامل و دقیق آن بپردازد، او نیز دارای نظام فکری شده و میآموزد چگونه مباحث جدید جامعه را با این تفکّر مواجهه نماید و جواب لازم را دریابد. آثار شهید مطهری (ره) بستر اولیهی فکری سالم و مطمئن اسلامی را ایجاد می نماید و فکر و عقل انسان را نظام می دهد. در حالیکه در تفکّر غیر نظاممند، آموختههای غیرمرتبط فقط در ذهنانبار میشود. همچنین آثار شهید مطهری(ره) نشان میدهد که چگونه میتوان برای شناخت اسلام با استعانت از قرآن کریم و سنت و سیرهی معصومین علیهمالسلام، و با بهرهگیری از قوّهی تفکّر و تعقّل چارچوبی مستدل را بنا نهاد که بر همهی اندیشههای بشری تفوّق یابد.
3) به روز بودن، کارآمدی و کاربردی بودن آثار شهید مطهری(ره) ویژگی مهمّ این آثار محسوب میگردد که استاد در صدد توجّه دادن و توجّه نمودن به اقتضائات زمانه است. ایشان در جای جای آثار خود یاد میدهد که چگونه با سود جستن از ثابتات میتوان متغیّرات را تحلیل و توجیه نمود. شناخت و فهم نیازهای ثابت و متغیّر جامعه و پاسخگویی عقلانی و مبنایی به آنها در هر زمانی از رموز موفقیّت یک اندیشمند مصلح است. استاد با بهرهگیری از این شیوه نه تنها توانسته است کارآمدی مطالب خود را علیرغم گذشت زمان، حفظ کند، بلکه آن را به عنوان یک طریقهی متقن به کسانی که با آثار ایشان مانوس میشوند، بیاموزد، تا در هر زمانی با شناخت آن مقتضیات، به استقبال مسائل و شبهات عصر خود بشتابند.
4) ایمان و تعبّد شهید مطهری (ره) در عین عقلانیّت و بهره جستن از تفکّر و اندیشه از ویژگیهای بارز ایشان است، به گونهای که در آثار و سیرهی عملی ایشان هر یک از این دو جنبه، دیگری را تحت الشعاع قرار نمیدهد. او ثابت نمود که تفکّر عقلانی با تعبّد وَحیانی نه تنها منافاتی ندارد، بلکه هر دو مؤیّد و مکمّل یکدیگرند، کما این که بررسی زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی ایشان هم گواهی بر این مدعّا است. او در حالی که به آموزههای دینی؛ ایمان و باور قلبی داشت، در عین حال با دلایل محکم عقلی و منطقی به اقامهی استدلال میپرداخت. شهید مطهری (ره) در مباحث، نشان داد که تعبّد، مساوی با تعصب و بیمنطقی نیست. علمی بودن، بیدینی و اباحه گری را به دنبال نخواهد داشت. در سراسر آثار ایشان نقد و چون و چرا و پرسش به چشم می خورد. او مسائل را آگاهانه تحلیل میکرد و نمی خواست که دیگران هم چیزی را چشم بسته بپذیرند، در عین حال که سرشار از ایمان و باور دینی بود، خود و دیگران را مستدلاً ملزم به رعایت جزئیترین دستورات دینی می نمود.
به عنوان نمونه از سویی مردانه به جنگ تحریفات واقعهی عاشورا میرفت و از سوی دیگر خود در رثای امام حسین علیهالسّلام نوحه سرایی میکرد و میگریست. آثار شهید مطهری (ره) در پی تربیت متعبّدان عاقل و عاقلان متعبّد است.
5) از آنجا که «هر نظامی موجودی خود را نیازمند به یک نظام فکری و عقیدتی به عنوان تکیهگاه و پشتوانه میداند».( استاد مطهری (ره)، حماسهی حسینی، انتشارات صدرا، 1368، ج 1، ص 360.)
و با توجّه به تصریح ولیِّ معظّم فقیه مبنی بر اینکه «آثار شهید مطهّری (ره) مبنای فکری نظام جمهوری اسلامی است»، پس لازم و ضروری است که برای حفظ و تداوم این نظام اسلامی به صورت جدّی، فراگیر و برنامه ریزی شده به آثار شهید مطهّری (ره) پرداخته شود. برای نظامی همچون نظام جمهوری اسلامی که با انواع و اقسام مشکلات و مسائل مواجه است، شرط لازم ماندگاری و تداوم، تبیین مبانی فکری براساس مکتب است.
اگر افراد جامعه و جوانان بدانند و بفهمند که هدف و راه این جمهوری چیست، آن گاهمیتوانند موضوع و جایگاه فعالیت خود را تدوین و تصحیح نمایند، تا علاوه بر مصون ماندن از انحراف و سردرگمی، بتوانند به سوی قلّههای رستگاری فردی و اجتماعی حرکت کنند. و این رسالت و مسؤولیّتی مهم و بزرگ است که برعهده ی همه ی وظیفه شناسان و دردمندانی می باشد که در قبال بهای سنگین استقرار حکومت اسلامی در این کشور، احساس مسؤولیّت می نمایند.
6) در مورد هیچ مجموعه آثاری به مانند آثار شهید مطهری (ره)، از جانب بزرگان دین و معتمدین علمی و دینی، به رهپویان هدایت و سعادت به این مقدار سفارش و توصیه برمطالعه و حفظ آن نشده است. نمونهی بارز آن، توصیهی حضرت امام م(ره) است که قلم و زبان او را بدون استثناء آموزنده و روانبخش میدانند و مواعظ و نصایح او را، که از قلبی سرشار از ایمان و عقیدت نشأت گرفته، برای عارف و عامی سودمند و فرحزا توصیف می نمایند(امام خمینی(ره)، صحیفه ی نور، ج 14، ص 325.) و میفرمایند: «آثاری که از او هست بیاستثنا همهی آثارش خوب است، من کس دیگری را سراغ ندارم که بتوانم بگویم بیاستثنا آثارش خوب است، ایشان بیاستثنا آثارش خوب است، انسان ساز است.»( همان، ج 16، ص 242.) و میفرمایند: «من به دانشجویان و طبقهی روشنفکران متعهد توصیه میکنم که کتابهای این استاد عزیز را نگذارند با دسیسههای غیراسلامی فراموش شود».( همان، ج 12، ص 188.)
برای جویندگان هر وادی از علم و دانش شرط لازم موفقیت، ورودی صحیح و مطمئن به آن حیطه از دانش است و این اطمینان زمانی حاصل میشود که اجماعی از متخصصان و بزرگان آن دانش، بر اثری علمی توصیه و سفارش نمایند و آن هنگام که غالب اندیشمندان و علمای علمی، برموضوعی توصیه خاص و ویژه داشته باشند؛ این توصیه دال بر اهمیت آن موضوع و مایهی اعتماد و اطمینان طالبین شناخت آن علم است.
با توجه به اهمیّت موضوع، «طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری (ره)»، در دانشگاه امام صادق علیهالسلام، و برمبنای سیر مطالعهی آسان به مشکل، طراحی و پس از چند دوره ارائهی اختیاری؛ از سال 1378 به صورت رسمی در واحدهای درسی گنجانده شد.
دانشجویان این دانشگاه در ابتدا براساس کتابهای معرفی شده، مقدار مقرّری مشخص شده را مطالعه میکنند، سپس به مباحثهی گروهی پرداخته، و در نهایت در کلاس درس سوالات و شبهات را طرح مینمایند. و با برنامهای مشخص به همین منوال در طول یک دورهی دوساله، مطالعهی آثار شهید مطهری (ره) را به اتمام میرسانند.
تجربهی چند ساله از شروع اجرای طرح نشان میدهد که دانشجویان از قابلیّتهای خوبی برخوردار شدهاند و اجرای این طرح ثمرات بسیار ارزشمندی را به ارمغان آورده است.
بسیاری از مراکز آموزشی یا فرهنگی به دنبال تجربهی دانشگاه امام صادق علیه السلام در ارائه و اجرای طرح شهید مطهری (ره)، الگوگیری نموده و به تناسب شرایط خود اقدام به راه اندازی طرح شهید مطهری (ره) نمودهاند.
همچنین متقاضیان روزافزونی نیز در صدد راهاندازی این طرح، مشتاق هستند تا این حرکت را آغاز نمایند. لذا در پاسخ به درخواست آنها توضیحات لازم به حضورشان تقدیم می گردد.
«نکات و تذکّرات»
در این راستا ذکر چند نکته لازم و ضروری به نظر میرسد:
الف) برنامهی طرح شهید مطهری (ره)، قابلیّت انطباق با مراکز و محیطهای مختلف، به تناسب مخاطبین، امکانات و شرایط را دارا میباشد، لذا لزوم تغییر و تحوّل در برنامهها با توجه به موقعیّتها و توسّط متولیّان هر مجموعه ضروری است.
ب) هر چند مطالعهی موثّر آثار شهید مطهری (ره) ثمرات و اثرات بسیاری را در پی دارد و بنا به فرمایش مقام معظم رهبری: «اگر کسی فقط آثار وی را با دقت و بطور کامل بخواند کافی است که او را به یک سطح راقی از معارف اسلامی برساند»( بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مسؤولین و اساتید طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری(ره)، دانشگاه امام صادق (ع) 14/6/79. )»، ولی رها کردن سیر مطالعاتی در پایان دوره به منزلهی ابتر گذاشتن کار است. زیرا آثار شهید مطهری (ره) سازندهی بستر اوّلیه فکری و شرط لازم برای ورود به معارف اسلامی است. اما شاید کمال این حرکت با برکت، ورودی موثّر به دریای بیپایان معارف قرآنی و تفسیر، خصوصا با محوریّت تفسیرالمیزان است. آثار شهید مطهری (ره) مدخل بسیار مناسبی برای اثر گرانسنگ تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی (ره) است. چرا که پس از مطالعهی آثار شهید مطهری (ره) ورود به تفسیرالمیزان بسیار سهلتر و نظرات ارزشمند مرحوم علامه طباطبایی (ره) قابل درک و فهم، خواهد بود.
تذکّر این مطلب ضروریست که اگر اندیشهجویی پس از مطالعهی آثار شهید مطهری(ره)، به مطالعهی کامل یک دوره تفسیرالمیزان، و تدبّر در آن بپردازد، کاری بس بزرگ و قابل توجه انجام داده و از طریق این مسیر قابل اعتماد، اقدام به ساختن یک نظام فکری مستحکم قرآنی نموده است.
«سؤالها و ابهامات ناظر به طرح»
در اینجا لازم است اهمّ سؤالها و ابهاماتی که در رابطه با طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری (ره) وجود دارد مطرح و پاسخ داده شود:
س: چرا به جای مطالعهی موضوعات متنوّع از آثار اندیشمندان مختلف ـ که یکی از آنان شهید مطهری (ره) است ـ سیر مطالعاتی به آثار شهید مطهری(ره) محدود شده است؟
ج: برای شروع و آشنایی با معارف اسلامی، خصوصا برای شکلگیری بستر اوّلیه فکری، لازم است موضوعات مختلف در یک نظام واحد فکریِ منسجم، ارائه شود. برای ساختن یک پیکرهی واحد نباید از اعضا و جوارح با سبک و اندازههای مختلف استفاده کرد. اندام یکی و اعضا و جوارح دیگری مجموعهی متعادلی ایجاد نمینماید. توصیه میشود یک سیر مطالعاتی مشخص طراحی شده، و در موضوعات مختلف این سیر؛ از نظریه و اندیشههای دیگران، به میزان ظرفیت و توانایی مخاطب بهره گرفته شود، ولی محوریّت آثار یک اندیشمندی، که دارای نظام و چارچوب فکری است، لازم و ضروری است. بنابراین با توجّه به ویژگیهای ذکر شدهی آثار شهید مطهری (ره)، بر این مجموعه آثار، خصوصا برای ورود به معارف اسلامی تاکید میشود و پس از مطالعهی یک دور آثار ایشان توصیه میشود به آثار دیگر اندیشمندان و حتّی اندیشههای معارض نیز پرداخته شود.
س: آیا مباحث آثار شهید مطهری (ره) دارای پراکندگی نیست؟ آیا بهتر نیست به مباحث منسجمتر و منظمتری بپردازیم؟
ج: مجموعهی آثار شهید مطهری (ره) به دلیل دارا بودن نظام مشخص، به منزلهی یک موضوع واحد است. و پرداختن به موضوعات به ظاهر مختلف، به منزلهی پریدن از شاخهای به شاخهی دیگر نیست، بلکه همهی شاخ و برگ و میوههای آن به یک بدنهیِ اصلی، که همان انسانشناسی است، متصل هستند، و همهی آن در جهان بینی وحیانی، براصل و ریشهی توحید استوار شده است. و در بدو امر، قبل از این که مخاطب توانایی ایجاد ارتباط بین مباحث را پیدا کند، تصوّر پراکندگی امری طبیعی است. همان گونه که دانشآموز در ابتدا با حروف الفبا و در عین حال غیرمرتبط، نظام آموزشی زبان را شروع میکند و به تدریج پس از فراگرفتن حروف متباین میتواند بین آنها ایجاد ارتباط نموده، کلمه، جمله و نهایتا متن را تنظیم کرده و بنگارد. اگر چه متن و نوشتهای منسجم مورد نظر است، ولی تا ابتدا حروف و کلمات به ظاهر غیر مرتبط آموزش داده نشود، امکان ندارد نتیجهی مطلوب حاصل گردد.
س: چرا براساس سیر مطالعاتی آسان به مشکل، به موضوعات پرداخته میشود؟ آیا بهتر نیست به صورت موضوعی به آثار ایشان بپردازیم؟
ج: در این رابطه چند نکته قابل توجه است؛ اول اینکه یکی از مشکلات اولیهی اندیشه جویان، مسألهی مطالعه و کتاب خوانی است. از موانع اهتمام بر مطالعه، ثقیل بودن و یا عدم روان بودن مطالب و متن مورد مطالعه است، لذا برای شروع برنامهای مانند طرح مطالعاتی شهید مطهری (ره) لازم است با آثار آسانتر کار را آغاز نمود.
دومین نکته این که سیر آسان به مشکل مطالعهی آثار، خود با رویکرد موضوعی تنظیم و طراحی شده است، و حتی به تناسب موضوعات و مناسبتهای جامعه ـ که خود موجب ایجاد انگیزهی بیشتر و کاربردی شدن مطالب برای مخاطب است ـ ترتیب آثار به گونهای که مخل بر کل سیر نباشد جابه جا میشود.
سومین نکته و مهمتر از همه اینکه، معلوم نیست که پرداختن به یک موضوع با همهی جوانب و عمق آن در یک برنامهی آموزشی، همیشه کاری صحیح باشد. به نظر میرسد بهتر آن است که به یک موضوع، در قسمتهای مختلف و به تناسب بحثها و در سطوح متفاوت پرداخته شود. همان گونه که قرآن کریم به عنوان بهترین کتاب و الگوی آموزشی، موضوعات را به صورت موضوعی مطرح ننموده، بلکه یک موضوع را در مقاطع مختلف و با سبک و سیاقهای متفاوت چندین بار مطرح میکند. در قرآن کریم در بسیاری موارد، اخلاق را در کنار احکام و یا اصول عقاید، مابین قصص مطرح میکند و این چنین تکرارهای مفید و فراوان، خود موضوعیّت دارد. در برنامهریزی سیر آسان به مشکل آثار شهید مطهری (ره) سعی میشود با الگوی قرآنی به مسائل و مطالعهی آثار پرداخته شود.
س: چرا مباحث را از بحثهای اصلی و ریشهای شروع نکنیم؟ و چرا ابتدا به مباحث اصول دین پرداخته نمیشود تا پس از محکم نمودن پایههای فکری و اعتقادی اندیشه جویان، به مسائل سطح بالاتر و کاربردی معارف اسلامی بپردازیم؟
ج: هر چند که مبنای همهی مباحث معارفی، اصول دین و خصوصا مسالهی توحید است و در نتیجه، این مباحث مهمترین و اساسیترین مسائل جهانبینی و اعتقادی هستند، اما نکته این است که در نظام آموزشی، معارف اسلامی به دو شیوهی آموزشی، برنامه ریزی میشود. شیوهی اول، که شیوهی رایج غالب مراکز آموزشی میباشد به این گونه است که در ابتدا به مسائل ریشهای و اصول دین پرداخته میشود و بعد از آن به تناسب وقت و سطح معلومات و ظرفیّت علمی مخاطبین، مسائل حاشیهای و تکمیلی مرتبط با این مباحث آموزش داده میشود.
ولی شیوه و روش دوم به این شکل است که از ثمره و میوههای ملموس مباحث معارف اسلامی بحث آغاز میشود و بعد به شاخ و برگها توجه میشود، سپس همهی میوهها و شاخهها به یک پیکرهی واحد مرتبط میشوند و در نهایت به ریشهی مباحث پرداخته میشود.
ما معتقدیم بسیاری از مشکلات آموزش دروس معارف اسلامی در دانشگاهها و مدارس، از اینجا ناشی میشود که دانشجو و دانشآموز، در ابتدای کار به مباحثی ارجاع داده میشوند که در عین حال که بسیار ریشهای و اصولی است، ولی لایههای زیرین و زیربناهای غیرمحسوس زندگی محسوب میشود، و ثمره و نتیجهی این مباحث آسان و ملموس دریافت نمیشود. لذا دانشجو و دانشآموز احساس میکند که آن مباحث غیرکاربردی و غیرمفید هستند و از آنها گریزان میشود.
در یک شجرهی طیّبه و درخت پرمیوه، هر چند که اصل این درخت ریشه و تنهی آن است، ولی برای معرفی صحیح آن، اول باید اشاره به میوههای زیبا و شیرین آن (که دیدنی و جذاب است) نمود و سپس اقدام به معرفی و شناساندن شاخه، تنه و ریشههای آن داشت. برای معرفی یک ساختمان نباید فقط به پی و زیرساختهای آن بسنده کرد، بلکه معرفی، از نما و اطاقها و طبقات شروع میگردد و سپس به توصیف اسکلت و پایههای نادیدنی پرداخته میشود.
در طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری (ره) ابتدا به میوههای این شجرهی طیّبه توجه میشود. بحثهایی مانند آزادی، هجرت، جهاد، تقوا، توبه، ملیّت، حقوق زن و حجاب، ثمرههای درختی است که ریشهی آن توحید، و بدنهی آن انسانشناسی بر اساس جهانبینی توحیدی است.
س: با توجه به اینکه آثار شهید مطهری(ره) مربوط به سالها پیش است، آیا بهتر نیست به آثار اندیشمندان و نظریهپردازان معاصر بپردازیم؟
ج: از ویژگیهای آثار شهید مطهری(ره) این است که شیوهی به روز بودن و ناظر به زمانه بودن را به صورت مستمر و جدّی به همراه دارد و این رویکرد را نیز به مخاطب خود میآموزد. به عنوان مثال در بحث قیام عاشورا و نهضت حسینی تصریح میکند که: «شمر امروز موشه دایان است. شمر هزار و سیصد سال پیش مرد، شمر امروز را بشناس»( استاد مطهری، حماسهی حسینی، انتشارات صدرا، 1371، ج 2، ص 168.)، اگر به مباحث حقوق زن در اسلام وارد میشود،
اساس بحث را بر مبنای «اسلام و تجدّد» میگذارد، سپس بر اساس این مبنا با توجّه به ثابتات و متغیّرات زمانه به موضوع میپردازد. شاید به دلیل همین ویژگیِ آثار این اندیشمند شهید باشد که پس از چند دهه که از خلق بعضی از آثار ایشان میگذرد، هنوز به جامعیّت و خوبی بعضی از آن آثار، مجموعهای خلق نشده است و گویی بعضی مطالب را برای وضع همین امروز جامعهی ما بیان داشته است.
س: اگر بعضا استاد و مدرّس برای تدریس این طرح وجود نداشت، آیا میتوان باز به نتیجهی مطلوب این طرح امیدوار بود؟
ج: اصل و اساس این طرح بر پایهی مطالعهی فرد است و در مرحلهی بعد جایگاه مباحثه و بحث کلاس و مدرّس به میان میآید. البته بدیهی است سرگروه مناسب برای مباحثه و استاد قوی برای کلاس درس، حسن و امتیازی غیرقابل انکار است، ولی نبود استاد مسلّط به آثار شهید مطهری (ره) دلیل بر ترک این طرح نیست. مطالعهی خوب و مؤثّر شخصی پایهی اصلی، و اساس موفقیّت این طرح میباشد.
س: آیا مطالعهی آثار شهید مطهری (ره) فرد را از لحاظ طرز تفکّر و نگرش در مباحث دین، یکسویه و یک بعدی نمیکند؟ آیا لازم نیست به تناسب موضوعات انتخابی، از آثار همهی اندیشمندان و صاحب نظران و همچنین از نظریّات متعارض استفاده نمود؟
ج: اگر کسی بخواهد در مباحث متفاوت معرفت دینی وارد شود و به نظریّات مختلف و حتی شبهات و ایرادات بپردازد، اولین قدم این است که موضوع را بشناسد تا بتواند سره را از ناسره تشخیص دهد. چگونه میشود کسی که موضوعی را شناسایی نکرده بتواند به خوب و بد بودن آن حکم کند؟ حداقل شرط لازم برای به قضاوت نشستن در مورد مسائل معارف اسلامی، آشنا بودن با یک دوره مسائل معارف اسلامی است. لذا مطالعهی آثار شهید مطهری (ره) به عنوان یک بستر اولیهی مطمئن و سالم فکری، که آشنایی موثّری از معارف اسلام به مخاطب ارائه میدهد، مطرح است. پس از مطالعه و فهم این آثار و دریافت یک زیرساخت مناسب و مطمئن، هیچ اشکالی ندارد که به اشکالات و نظرات مخالف و متعارض پرداخته شود. ولی پرداختن به شبهات در ابتدای امر، و آن هم بدون داشتن یک حداقل شناخت ابتدایی و کافی از مسائل، امری نامناسب است.
س: مطالعهی آثار شهید مطهری (ره) بسیاری از سؤالها و اشکالها را در اذهان ایجاد مینماید که قبل از مطالعهی آثار، آن اشکالها وجود نداشته است. آیا این ویژگی باعث به چالش کشیدن تفکر اندیشه جویان نمیشود؟
ج: آثار شهید مطهری(ره) در عین این که بسیاری از شبهات اساسی را برطرف میکند ولی سؤالهای هدفدار زیادی را ایجاد مینماید و این از محسّنات این آثار است. در آثار شهید مطهری(ره)، اکثر مباحث با بیان سؤالات و شبهات مطروحه در آن مبحث شروع میشود و در پی رفع شبهه و حل مسألهای اصلی، دهها باب جدید و سؤال ارزشمند تولید مینماید. ایجاد سؤال در ذهن مخاطب، خود طریقی برای تحقیق و جستجو و حرکت است. در آثار شهید مطهری (ره) تمرین تفکر نقادانه وجود دارد و اندیشه جو به تحلیل و نقد مسائل عادت میکند و میآموزد که با مسائل، متفکّرانه و نقّادانه برخورد نماید. لذا نه تنها نباید از ایجاد و تولید سؤالهای جدید نگران بود، بلکه این موضوع را باید به فال نیک گرفت. اندیشه جو، هر مقدار تلاش نماید برای سؤالهای جدید خود پاسخهای قانع کنندهای بیابد، او را بیشتر به سمت تحقیق و پژوهش سوق میدهد.
در پایان، برای همه ی کسانی که مشتاقند بر اساس احساس وظیفه در این وادی قدم نهند از خداوند متعال طلب موفقیت و همّت و پشتکار مسألت نموده و از همهی کسانی که تا کنون در راستای تقویت و تحکیم و بسط تفکّر ناب اسلامی خصوصا در حیطهی آثار شهید مطهری(ره) در این مرکز تلاش نمودند، قدردانی میشود و از اساتید محترم و تمامی دانشجویانی که خالصانه در این طرح قبول زحمت نمودند، تشکّر میگردد.
همچنین متواضعانه از همهی مسؤولینی که با حمایتها و پشتیبانیهای خود ما را برای رسیدن به اهداف یاری نمودند، خصوصا مقام معظّم ولیّ فقیه که با تشویق و حمایت از این طرح موجبات دلگرمی را باعث شدند، و همچنین ریاست محترم دانشگاه که با حمایتهای معنوی و مادّی خود زمینهی پیشرفت را فراهم نمودند، سپاسگذاری میکنیم.
پایان مقاله