امثال ملا صدرا گفته اندمعاد جسمانی است اما همه معاد جسمانی را برده اند در داخل خود روح و عالم ارواح، یعنی گفته اند این خصایص جسمانی در عالم ارواح وجود دارد، این فاصله ای که قدما از قبیل بو علی میان روح و جسم قائل بوده اند و فقط عقل را روحی می دانستند و غیر عقل را روحی نمی دانستند،این فاصله وجود ندارد.اما البته این مطلب هم مشکل را حل نکرده است، یعنی ما این را با مجموع آیات قرآن نمی توانیم[تطبیق کنیم].با اینکه حرف خیلی خوبی است و آن را با دلایل علمی هم می شود تایید کرد ولی معاد قرآن را بااین مطلب نمی شود توجیه کرد، چون معاد قرآن تنها روی انسان نیست، روی همه عالم است.قرآن اساسا راجع به عالم ماده بحث می کند نه تنها انسان: «اذا الشمس کورت، و اذا النجوم انکدرت، و اذا الجبال سیرت » (1) مربوط به قیامت است، «یوم تبدل الارض غیر الارض » فقط ارض روح ما را نمی گوید، قرآن ارض(همین زمین)را دارد می گوید، و سایر آیاتی که در قرآن هست. اینجا چیزهایی بوده است که علم قدیم قاصر بوده و نمی توانسته از اینجا یک قدم جلوتر برود، یعنی نه اینکه امثال ملا صدرا اینجا که رسیده اند کمیت شخصشان لنگ بوده، نه، اینجا که رسیده اند علم قدیم به شکلی بوده که اجازه نمی داده است یک قدم جلوتر بروند،ولی علم امروز در اینجا جلوی ما را باز کرده و همین راهی که آقای مهندس رفته اند با اتکاء علم امروز بسیار راه مفیدی است.در میان قدمای ما فقط مرحوم آقا علی مدرس با اینکه در عصر قدیم هم هست(متعلق به زمان ناصر الدین شاه است)و ظاهر هم این است که توجه به علم جدید نداشته ولی در عین حال در این زمینه حرفهایی زده که بوی این مطلب می آید. چرا علم قدیم اجازه نمی داده است؟آن روز هم عرض کردم و حالا تکرار می کنم: در علم قدیم این حرفها نمی توانسته مفهوم داشته باشد که خورشید یک روزی پیر شود واز بین برود، ماه پیر شود و از بین برود، زمین ما ساقط شود، چون بر اساس فلکیات قدیم بوده و افلاک یک حقایق ازلی و ابدی بوده اندو زمین هم یک موجودی بوده که برای همیشه باید در مرکز عالم باقی بماند.خراب شدن عالم به طور کلی، برای آنهانمی توانسته از نظر علمی مفهوم داشته باشد، هر وقت می گفتند تعبدا می گفتند ولی از نظر علمی نمی توانستند توجیه کنند. حالا که قرآن می گوید: «و الارض جمیعا قبضته یوم القیامة و السموات مطویات بیمینه » (2) تصریح قرآن است: زمین در آن روز در قبضه خداست و آسمانها به دست قدرت الهی درهم پیچیده می شود، اگر ما این مرحله را هم توانستیم حل کنیم - که خود آقای مهندس در این مرحله گامهای خیلی مؤثرو مفیدی برداشته اند - یعنی مرحله ای که تمام عالم به سوی قیامت می رود، که آن خواصی که عرض کردم[پدید می آید]که نظامات عوض می شود و تغییر می کند و عالم می رود به سویی که در آنجا انسانها دیگر پیری ندارند، فرسودگی ندارند، مردن ندارند، تکلیف نمی تواند آنجا وجود داشته باشد، اجل و مهلت مقرر و از این حرفها نمی تواند وجود داشته باشد، وسوسه نمی تواند وجود داشته باشد و در آنجا حیات بر موت غلبه می کند یا - به تعبیر ما - در آنجا روح بر جسم غلبه می کند،نظام جنبه های حکومت روح بر جسم است نه جسم بر روح، اگر ما این مطلب راطی کنیم و برویم جلوتر، یک قدم بسیار بزرگی را برداشته ایم.تنهاآن[یعنی نظر ملا صدرا]نمی تواند معاد قرآن را حل کند. .............................................................. 1.تکویر/1 - 3. 2.زمر/67.