به دلیل ماهیت سیاسی دین اسلام، مسجد به عنوان كانون و محور فعالیت های دینی، سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام داشته است. این نقش به ویژه در تشیع به علت سرنوشت ویژه و تاریخ پرحادثه ی آن و درگیری های فراوان آن با نظام های حاكم، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

مسجد، محل و پایگاهی برای عناصر ناراضی و انقلابی و مقری برای تجهیز و بسیج امكانات علیه حكام و امرای ظالم بوده است. سیر جنبش های سیاسی معاصر و نیز حركت های انقلابی در قرون گذشته، نشان دهنده ی این واقعیت است كه مسجد جایگاه بروز رفتارهای سیاسی مسلمین بوده است؛ این رفتارها در آغاز در چارچوب دعوت تعاون اسلامی آغاز می شد، ولی به دلیل نبودن مجراها و نهادهایی برای ظهور دغدغه ها و تمایلات سیاسی ، خود مسجد به نوعی پایگاه سیاسی تبدیل می گردید. بطور كلی، مسجد نماد فعالیت فكری، معنوی، مذهبی و سیاسی و عمدتاً پایگاهی برای درخواست مشاركت سیاسی یا براندازی حكومت است. به همین دلیل است كه دولت های استبدادی در جوامع اسلامی بیشترین واهمه را از مساجد داشته و دارند؛ زیرا این مراكز می توانند نیروهای بالقوه ی سیاسی را در خود متمركز كنند.
یكی از نهادهایی كه در كنار مسجد و از طریق آن، رفتارهای سیاسی مردم سازماندهی و هدایت می شود، منبر است. منبر نخست به عنوان وسیله ی ارتباطی میان امت و رهبرانش و سپس به دنبال جدایی فزاینده ی منبر از حكومت به صورت مستقل، اما قدرتمند و سیاسی كه هیچ گاه فرصت در افتادن با قدرت های مستقر را از دست نمی داد، خدمت و عمل می كرد و رهبران و وعاظ انقلابی از منبر، همچون كانالی برای بیداری مردم و انتشار نظریات ضدنظام و مرام حكومت و برانگیختن توده های مردم سود می جستند. 1
استاد مرتضی مطهری با آگاهی كامل به نقش تاریخی مساجد و منابر و پتانسیل نهفته در آن، از علمای نادری است كه با داشتن تحصیلات و سوادی تحسین برانگیز، در پیشبرد اهداف نهضت، حداكثر استفاده را از منبر برد.بر این اساس، در دهه ی 50 مسجد و منبر از مهم ترین پایگاه های مبارزاتی استاد بود.ایشان در نیمه ی اول این دهه با افزودن بر سخنرانی های خود، در مساجد مختلفی به روشنگری پرداختند و طوری هدفمند و مطابق با نیاز نهضت پیش رفت كه رژیم فقط چهار سال توانست سخنرانی های وی را تحمل كند و پس از آن ایشان را ممنوع المنبر ساخت.
1 مسجد هدایت
مسجد هدایت با توجه به سخنرانی ها و جلسات تفسیر قرآن آیت الله طالقانی، یكی از كانون های مهم پیوند نسل جوان، به ویژه دانشجویان و تحصیل كردگان، با معارف دینی بود. به طوری كه در سال ها و دهه هایی كه نهضت جریان داشت، بسیاری از شركت كنندگان در جلسات مسجد هدایت، جزو چهره های فعال سیاسی یا فرهنگی شدند و عده ای از شاگردان مكتب این مسجد در راه مبارزه به شهادت رسیدند. 2استاد مطهری با این اعتقاد كه باید برای بیداری افكار و هدایت جوانان كاری كرد و نگذاشت جوش وخروش آنها یكباره خاموش شود، 3سال ها از چهره های مهم مرتبط با این مسجد و آیت الله طالقانی بود و در آن سخنرانی می كرد.
در واقع بسیاری از افرادی كه در هیچ تشكلی قرار نداشتند و در كار كمك به سایر مبارزین بودند، در فاصله ی سال 1348 به بعد، محل تجمع اصلی شان در تهران، مسجد هدایت بود. افزون بر آیت الله طالقانی و مطهری، آقایان باهنر، هاشمی رفسنجانی، امامی كاشانی وافراد مطرح دیگری نیز در این مسجد سخنرانی می كردند. 4گزارش های جالب بر جای مانده از ساواكی ها در این مسجد، دامنه ی فعالیت مسجد، اسامی شركت كنندگان فعال و حتی برخی از نكات تاریخی بسیار جالب را نشان می دهد. در یكی از گزارش های ساواك آمده است:
« ساعت 1300 روز 11/9/48 در مسجد هدایت واقع در لاله زار، مطهری، واعظ پس از اداء نماز ظهر روز مزبور، مشغول وعظ گردید و ضمن گفتن یك مسئله ی شرعی، یكی از مستمعین سؤال می نماید این مسئله فتوای كیست؟ مطهری اظهار داشت فتوای حضرت آیت الله خمینی است كه ناگهان حضار با صدای بلند سه مرتبه صلوات فرستادند.»
در پایان این گزارش ضمن اینكه استاد مطهری یك واعظ افراطی خوانده شده، آمده است:
«به نظر می رسد مطهری با تبانی قبلی با (سؤال كننده) عمداً مبادرت به گفتن كلمه خمینی با نهایت احترام و القاب نموده است. » 5
2 مسجد الجواد
استاد مطهری پس از كناره گیری از حسینیه ی ارشاد، در سال 1349 مسجدالجواد را به عنوان پایگاه فعالیت های خود انتخاب نمود. استاد در این مسجد هم سخنرانی می كرد و هم كلاس های درس تفسیر داشت. بحث های جهاد در اسلام، رشد اسلامی و سیره ی تبلیغاتی پیامبر مربوط به این دوران است. 6
ایشان خود علت انتخاب این مسجد را چنین ذكر كرده است:
«برای اینكه مسجدالجواد كه دارای كتابخانه ی مهم و مسجد و تالار تبلیغ باشكوه است، به دست نااهل نیفتد و دستگاه دست روی آن نگذارد، اینجا آمده ام.» 7
با آمدن استاد مطهری به این مسجد و به دست گرفتن رهبری فعالیت های آن، این نهاد مذهبی به صورت یكی از مراكز اصلی سخنرانی های دینی سیاسی درآمد. در این مسجد، علاوه بر آیت الله مطهری، افرادی مانند ابوالقاسم خزعلی، حسین نوری، محمد جواد باهنر، محمد مفتح، محمد تقی فلسفی، علی دوانی و امامی كاشانی سخنرانی می كردند. 8
استاد مطهری در مسجد الجواد نیز در ضمن مباحث و سخنرانی های دینی خود، مباحث سیاسی را نیز مطرح می كرد و مطالب تحریك آمیز و انتقادی خود را علیه رژیم بیان می نمود. ایشان در یكی از سخنرانی های خود در مسجدالجواد می گوید:
«مملكتی با كفر می تواند ادامه پیدا كند، ولی با ظلم از بین می رود. عدالت، یعنی همبستگی اجتماعی و ظلم، یعنی گسیختگی آن. اگر كشوری دارای نظام صحیح باشد، ولی ایمان نداشته باشد و ماتریالیستی باشد ممكن است ترقی كند، ولی اگر بی ایمان بوده و عدالت نداشت، از بین خواهد رفت.» 9
با ارسال گزارش دیگری از سخنرانی استاد در مسجد الجواد كه پیرامون تقیه بحث كرده و گفته بودند:
«تقیه در اسلام، یعنی مبارزه ی زیرزمینی، نه اینكه طوری عمل كنید كه باعث راحتی شود. » بلافاصله ناصر مقدم عكس العمل نشان داده، به ساواك تهران دستور می دهد كه فعالیت های او را تحت نظر بگیرند و مسافرت های تبلیغی او را اطلاع دهند و اعمال و رفتارش را تحت مراقبت كامل بگیرند. 10فعالیت های استاد مطهری در مسجدالجواد و بیان چنین اظهاراتی در سخنرانی های خود، باعث شد كه رژیم از سوی این گونه مساجد احساس خطر كند. از طرفی تعیین امامان جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از كنترل رژیم بود و این ضعف، برآنان گران تمام می شد. بنابراین، ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد بدین منظور صورت گرفت. این سازمان وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت بر جلسات مذهبی در مساجد نیزنظارت كند. گزارش زیر حاكی از این مطلب است:
«با توجه به اینكه اخیراً رسم شده است در اغلب مساجد علاوه بر وعظ و تبلیغ، جلسات دیگری نیز تحت عنوان تفسیر قرآن و تدریس زبان عربی تشكیل می شود و عده ای از جوانان و طبقات دیگر در این جلسات شركت می كنند؛ اگر امام جماعت هر مسجدی جزء مخالفین دولت باشد، سعی خواهد كرد افكار شركت كنندگان در این قبیل جلسات را به دلخواه خود پرورش دهد. علی هذا چنانچه مقدور باشد به نحو غیرمحسوس از طریق سازمان اوقاف یا خود مراجع تقلید بی غرض، ترتیبی داده شود كه به تدریج كنترل تمام مساجد كشور در اختیار روحانیون موافق قرار گیرد. تصور می رود این اقدام برای جلوگیری از فعالیت مضره ی روحانیون مخالف، مؤثر باشد. » 11
در پی این اقدام رژیم، روحانیون در برابر این حركت ایستادند و از شركت در این مساجد خودداری كردند. 12 شهید مطهری نیز به علت آنكه سازمان اوقاف در مسجد الجواد دخالت می كرد، دیگر در این مسجد حاضر نشده و اعتراض كرد. 13
سرانجام رژیم مسجدالجواد را تعطیل كرد. علت این امر، ممانعت از سخنرانی استاد مطهری در مسجد و مقابله با ایشان بود؛ اما سازمان اوقات علت آن را اختلافات داخلی هیأت مدیره و دستور مقامات بالا اعلام می كند. در ادامه ی گزارش مربوط به بسته شدن مسجدالجواد آمده:
«از نظر ظاهر بهتر است نمازخانه ی مسجد باز شود، زیرا مردم متعصب چنین می پندارند كه دولت با گزاردن نماز جماعت مخالف است. » 14
متأسفانه در یورش ساواك به مسجد الجواد تعداد زیادی از نوارهای تفسیر قرآن استاد مطهری از بین رفت. 15

3 سایر مساجد
با بسته شدن مسجد الجواد، استاد فعالیت ها و روشنگری های خود را در سایر مساجد تهران و برخی از شهرستان ها دنبال می كرد. مهم ترین این مساجد، ارگ و جاوید است. مسجد جاوید كه محل استقرار شهید مفتح بود، یكی از محفل های مذهبی مطرح برای انقلابیون بود. 16 شهید مفتح كه مبارزاتش علیه رژیم معروف است، مستقیماً از استاد مطهری رهنمود می گرفتند 17و استاد نیز بسیاری از اقدامات خود را به دست ایشان انجام می داد. 18كتاب «انسان كامل»، كه بعد از شهادت استاد تنظیم و منتشر شد، محصول سخنرانی های ایشان در مسجد جاوید تهران است. 19سخنرانی های استاد در مسجد جاوید نیز مورد حساسیت ساواك قرار گرفت و دستور بررسی مجدد داده شد و از ساواك تهران و شمیرانات خواستار مراقبت بیشتر از او شدند. همچنین با اطلاع از انتشار كتاب «عدل الهی» استاد مطهری، ساواك خواستار ارسال یك نسخه از آن كتاب برای اداره ی كل امنیت داخلی می شود. 20
از استاد مطهری برای سخنرانی در مساجد شهرستان ها نیز دعوت می شد؛ این امر ساواك را نسبت به سفرهای تبلیغی استاد نیز حساس كرده بود. یكی از این مساجد، مسجد امام علی(ع ) در اصفهان بود كه از مراكز مبارزه علیه رژیم به شمار می رفت. سابقه ی مبارزاتی این مركز، از سال 1352 با حضور استاد مطهری و دكتر بهشتی آغاز می شود. این دو بزرگوار اقدام به برگزاری كلاس ها و بحث ها و سخنرانی هایی تحت نظر حجت الاسلام علی اكبر اژه ای در این مسجد نمودند. 21
دایره ی فعالیت های استاد فقط به مساجد داخل كشور محدود نمی شد؛ ایشان از جمله افرادی بودند كه به مسجد هامبورگ آلمان نیز، كه مدتی محل استقرار شهید بهشتی بود، از نظر مذهبی و فرهنگی كمك می رساندند. 22
ممنوعیت از سخنرانی و حضور بر منابر
ممنوع المنبر كردن روحانیون و وعاظ، اولین اقدام ساواك برای جلوگیری از فعالیت آنها بود. ساواك معمولاً روحانیون مبارز و مخالف را فرا می خواند و به آنها تذكر می داد تا از بیان مسائل سیاسی پرهیز كنند و در پایان نیز از آنها تعهدنامه ای مبنی بر عدم انجام فعالیت های خلاف مصالح مملكت می گرفت؛ ولی چون آنها از دستورات ساواك سرپیچی می كردند، علی رغم اذعان ریاست ساواك به این مطلب كه « ممنوع المنبر كردن آنها نتیجه ای نداشت»، ساواك آنها را ممنوع المنبر می كرد. 23به دنبال سخنرانی های استاد در مساجد مختلف و اظهار سخنانی كه ساواك آن را خلاف مصالح و امنیت ملی ارزیابی می كرد، ساواك شمیرانات در تاریخ 14/2/1354، استاد مطهری را احضار و به او ابلاغ كرد كه در صورت عدم تغییر رویه ی خود، تصمیمات شدیدی درباره اش اتخاذ خواهد گردید.
پس از این احضاریه، سازمان امنیت داخلی با تنظیم یك بولتن سه برگی خطاب به نصیری، رئیس ساواك، ضمن ارائه ی شرح مختصری از فعالیت های استاد در پایان چنین اعلام نظر می كند:
«با عرض مراتب بالا و اینكه اولاً دستگیری روحانی یاد شده موجبات بزرگ شدن وی و بالا رفتن وجهه ی او در بین عناصر متعصب مذهبی و دانشجویان افراطی خواهد شد؛ ثانیاً قرار گرفتن این شخص در رأس گروه فلسفه ی دانشكده ی الهیات، اصولاً وجود وی در دانشگاه، با توجه به مقاصد سوء این شخص، به هیچ وجه به مصلحت نمی باشد؛ ثالثاً ادامه ی سخنرانی های مشارالیه در محافل مذهبی صحیح نیست؛ علی هذا مستدعی است در صورت تصویب اولاً: به اداره ی كل چهارم اعلام شود كه ادامه ی خدمت نامبرده در دانشگاه تهران به مصلحت نیست. ثانیاً: با همكاری شهربانی كشور از ادامه ی سخنرانی های وی مخالفت به عمل آید و مراقبت از او كماكان ادامه یابد. موكول به رأی عالی است.»
این پیشنهاد در تاریخ 20/3/54، به رؤیت نعمت الله نصیری، رئیس وقت ساواك، می رسد و او در ذیل نامه می نویسد: «موافقت می شود حضوراً در مورد این قبیل افراد مذاكره نمایید. » سپس پرویز ثابتی ، مقام عالی امنیت، به حضور رئیس ساواك می رود و او را متقاعد به انجام تصمیمات فوق می نماید و در تاریخ 22/3/54 یعنی دو روز بعد ذیل نامه دستور زیر را صادر می كند: « مذاكره شد طبق نظریه اقدام شود. ثابتی 22/3/54 .» 24
قبل از شروع ماه های محرم و صفر، ساواك درباره ی اقدامات روحانیون در این ماه دستوری بدین شكل صادر می كند:
«با فرا رسیدن ماه های سوگواری محرم و صفر احتمال دارد عده ای از وعاظ و روحانیون افراطی مذهبی، فرصتی پیدا كنند كه برخی از مسائل و موضوعات را در قالب مطالب تحریك آمیز و خلاف مصالح عمومی مملكت در بالای منبرها عنوان و تبلیغات سوئی بنمایند، لذا یك نسخه ی ده برگ صورت اسامی وعاظ ممنوع المنبر به پیوست ارسال می گردد…»
به پیوست این نامه، اسامی 124 روحانی و واعظ ممنوع المنبر آمده است كه استاد مطهری یكی از آنها بود. 25
زمانی كه این دستور صادر گردید، استاد مطهری در مسجد ارگ برنامه ی سخنرانی داشت. ایشان در تقویم سال 54، روز دوم تیر نوشت:
«در این روز، جلسه ی مسجد ارگ كه دو شب باقی مانده بود، ممنوع شد.» 26
پی نوشت ها:
1. ید الله هنری لطیف پور، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی 1342 1357، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1379، صص 156157
2. راعی گلوجه، پیشین، صص 5556
3. كردی، پیشین، سند شماره ی 171، ص 226
4. جعفریان، پیشین، ص 335
5. كردی، پیشین، سند شماره ی 68، ص 138
6. نصری، پیشین، ص 39
7. علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، پیشین، ص57
8 جعفریان، پیشین، ص 337
9. كردی، پیشین، سند شماره ی 141، ص 203
10. عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری، وزارت اطلاعات مركز بررسی اسناد تاریخی، تهران 1382، صص 3940
11 .كردی، پیشین، سند شماره ی 138، صص 200201
12. مهناز میزبانی و منیژه صدری و حشمت الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاه ها در پیروزی انقلاب اسلامی، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1383، ص43
13. كردی، پیشین، سند شماره ی 156، ص 220
14. همان، سند شماره ی 152، صص 211212
15. محمد خردمند، پیشین ،ص 129
16.جعفریان، پیشین، ص 336
17.واثقی، پیشین، ص 71
18. واعظ زاده خراسانی، پیشین، ص 96
19. سیری در زندگانی استاد مطهری، پیشین، ص 87
20. عالم جاودان، پیشین، ص 40
21. میزبانی و صدری و سلیمی، پیشین، ص 160
22. جمشید آموزگار، فراز و فرود دودمان پهلوی، ترجمه ی اردشیر لطفعلیان، مركز ترجمه و نشر كتاب، تهران 1375، ص 226
23. تقی نجاری راد، ساواك و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1378، ص 172
24. عالم جاودان، پیشین، صص 4546
25. احمد نقیب زاده و وحید امانی زوارم، نقش روحانیت شیعه در پیروزی انقلاب اسلامی، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران1382، صص 116117
26. خردمند، پیشین، ص 136