مطهری در عصری به عرصه آمد که در آن عصر یک گرایش قوی در جامعه فرهنگی ایران،دین را به مثابه عنصری فانتزی و به عنوان دکور صحنه وارد بحث ها می کرد و ادبیات مذهبی یک حاشیه امنیتی و توجیهی برای نشر دکترین غیر دینی می ساخت که این بیماری و عوارض بالینی اش هنوز ادامه دارد.شاید به همین علت است که اتحادیه های معرفتی ای که در همان سال ها علیه خط مطهری تشکیل شد،اتحادیه های خیلی معنی داری بود.
مطهری و خط تحریف
مطهری در برابر خط تحریف دین خاکریزی زد که از آن خاکریز نمی توانستند عبور کنند.یا باید او را از پا در می آوردند یا راهشان را کج می کردند و برمی گشتند و آن ها شق اول را برگزیدند.مطهری خطر تحریف دین را بر سر تضادهای دو گزینه ای و سؤال های گریزناپذیر قرار داد و نگذاشت به اجمال و ابهام بگذرانند و عبور کنند.مطهری نشان داد که در سطح محور جناح های مارکسیستی یا لیبرالی که در بدنه روشنفکری دینی نفوذ می کردند چه کسانی حضور دارند یا چه اتفاقاتی دارد می افتد.
ما نمی خواهیم با پیش کشیدن قصه مطهری که با خون دل او شروع شد و با خون سر او پایان پذیرفت، گذشته را عوض کنیم و به تاریخی که سپری شده دستور بدهیم.ما می خواهیم به خودمان دستور بدهیم که تجربه مطهری را که تجربه مهمی بود و برای ما خیلی گران تمام شد دوباره تکرار نکنیم.باید گلوله ای که بر سر او خورد،از جمجمه اش بیرون آورده شود و درست مطالعه بشود که از چه اسلحه ای و با چه استدلال هایی شلیک شد؟باید روشن شود که نقطه عزیمت خشونت در صحنه گفت وگوی فرهنگی در این کشور در نیم قرن اخیر چه کسانی بوده اند؟مطهری در دوران انفعال و اغفال دینی،یک کمیته هوشیاری تشکیل داد.
وقتی لیبرال ها و مارکسیست ها که آن دوران،فضای حاکم بر محافل روشنفکری دینی و لائیک ما در قبضه آن ها بود،ذهن بچه ها را در دانشگاه ها شرطی می کردند که با شنیدن نام دین به یاد خرافات بیفتند و از کلمه جهاد به کلمه خشونت منتقل بشوند و از عرفان تخدیر و از کلمه تکلیف بوی تجاوز به حقوق بشر به مشامشان برسد و از آزادی به نفی شریعت منتقل شوند و اسلام را تکه تکه می کردند و هر تکه ای را متحجرین و روشنفکر مآب ها با رویکردی مارکسیستی و لیبرالی در سردخانه های جناحی و خصوصی خود می گذاشتند تا یک وقتی مصرف کنند، در این شرایط مطهری سر رسید تا این کدها را یکی یکی بشکند و شکست.
فراتر از روشنفکر و مقدس ماب
مطهری اهل جدل های مدرسی نبود ولی نمی گذاشت کسانی به نام نواندیشی محتوای معرفتی ایمان را درهم بریزند،اما در عین حال هیچ وقت نمی خواست که به هر بهانه ای در درست کیشی دیگران تشکیک کند و تعداد مرتدها را تکثیر کن.مطهری از سطح جماعت روشنفکر و مقدس مآب یک گام فراتر گذاشت و یک تنه رستاخیز به پا کرد.البته آخوندهای قشری و کم دانی هم بودند که روزگارش را سیاه می کردند،کسانی که هر اجتهادی را بدعت و هر عتیقه ای را سنت می دانند و اصول گرایی را با طالبان گری و تحجر اشتباه می کنند.
این که محافل روشنفکری دینی در دهه های چهل و پنجاه چرا شدیدا درگیر تأویل دین و تفسیر به رأی دین و سهل گرفتن امر تفکر در دین شدند فقط یک علت نداشت،اما یکی از اهم علل آن کم آوردن محافل روشنفکری دینی ما در مقابل گفتمان لیبرالی و مارکسیستی بود؛یعنی سر میز گفت وگو با مارکسیست ها و لیبرال ها کم آوردند و وا دادند.فقدان تئوریسین های صالح دینی و روشنفکر.بحرانی است که هنوز هم روشنفکری دینی ما را رنج می دهد.فقر تئوریک در جامعه روشنفکری دینی باعث فقر نظریه پردازی شد و این باعث شد تا دستشان را برای تکذیب به مکاتب دیگر دراز کنند و امروز به طور خاص به طرف لیبرالیزم،آن هم از نوع قرن هجدهمی نه لیبرالیزم آغاز قرن 21 رو آورده اند.
نسل دهه های 40 و 50 که امثال بنده جوان ترین آنها بودیم و حالا نسبت به شما پیرمرد محسوب می شویم، در آن محافل که علقهء خانوادگی و شخصی به دین داشتند، اما سرشان با دلشان همراه نبود،هر چه هم در شبکه واژگانی وارداتی درگیرتر و آکادمیک تر می شدند سرشان سنگین تر و دلشان خالی تر می شد،یعنی سر از دل بیشتر فاصله می گرفت غافل از این که نمی شود سوار ترن هگل و مارکس شد یا سوار ترن جان لاک و پوپر شد و به مدینه فاضله اسلام و مدینه النبی رسید.
در یک چنین عصر و عرصه ای بود که دو پدیده از خراسان ظهور کردند و تأثیراتی عمیق بر روشنفکری دینی گذاشتند.یکی مطهری بود که خدای دقت و انضباط فکری است(و به صراحت می گفت به رغم بعضی تشابهات یک جایی راه اسلام از لیبرالیزم جدا می شود یک جایی راه اسلام از مارکسیسم و از فاشیزم جدا می شود و آن جا دیگر نباید از ترس متهم شدن به املی با کسی تعارف کرد)و دیگری شریعتی است که صدای ناقوس بیداری مذهبی بود،گرچه عاری از دقت اما توأم با صداقت و نقدپذیری بود.امثال ما البته بیشتر در زمان با ذهن و زبان شریعتی محشور بودیم قبل از این که با مطهری و عظمت های او آشنا بشویم.برای ما خیلی جالب بود که علی شریعتی و جلال آل احمد با چه شجاعتی دارند برخلاف مسیر رودخانه روشنفکری که از غرب سرازیر شده است حرکت می کنند،دگم های روشنفکری را یکی یکی می شکنند و جلو می آیند.دگم هایی که غالبا دفاع از غرب و غرب گرایی بود،پرستش مدرنیته بود، تحقیر ملت خود و تفکیک دین از سیاست بود و شما بدانید علت تهاجم مجددی هم که الان در محافل روشنفکری دینی با لائیک(ولی هر دو لیبرال)ما علیه شریعتی و آل احمد شروع شده همین است.الان آقایان می گویند و می نویسند که آل احمد غرب را نمی شناخت که علیه غرب و غرب زدگی کتاب نوشت و بحث کرد و به نقد روشنفکری پرداخت و از خدمت ها و خیانت های روشنفکری بحث کرد و همین سال پیش در سالگرد شریعتی در دانشگاه تهران گفتند.
شریعتی،متفاوت با میراث داران
شریعتی البته با خیلی از کسانی که امروز خودشان را میراث دار او می دانند متفاوت بود.او قصد تقویت دین را داشت.گرچه شتاب زده.اما مطهری کاری کرد که قابل مقایسه با هیچ کس نه شریعتی نه آل احمد و نه هیچ کس دیگر نیست.مطهری(که بعدها او و افکار او ذهن ما را به هم ریخت)بار دو غم را بر دوش داشت.
از طرفی غم دفاع از اسلام در برابر مارکسیست ها و لیبرال های ارتدوکس را که در محافل روشنفکری آن دوران شلتاق می کردند و امروز بعضی از پیرمردهای آنها هنوز هستند و جزء منادیان اصلاح طلبی ویژه ای در ایران می باشند و کسی هم آن موقع جلوگیر نبود داشت و از طرفی هم غم سنگین تر و غریبانه تر تبیین اسلام پیش بچه مذهبی هایی که مارکسیستی فکر می کردند و همین طور پیرمردهایی که ادبیات مذهبی مصرف می کردند،نماز هم می خواندند ولی ذهنشان با گاوآهن لیبرالیزم شخم و شیار خورده بود و هر آیه و روایتی که می خواندند یا می شنیدند فوری باید وارد پارادایم لیبرالی می شد،با محتوای لیبرالی ویراستاری می شد یا تأیید و یا رد می شد یا تفسیر به رأی و تأویل می شد و دچار تحریف می گردید،چون محکماتشان در لیبرالیزم بود نه اسلام.مطهری می دانست که چون حوزه به قدر کافی اجتهاد نمی کند بنابراین عملا روشنفکری دینی به التقاط می افتد تحجر و التقاط در یک سیکل مشدد همدیگر را تقویت می کنند.وقتی اجتهاد نشد و تحجر دامن پیدا کرد زمینه برای التقاط ایجاد می شود و وقتی التقاطها،افراط شد زمینه برای تحجر آماده می شود.
نبرد با تأویل
مطهری شهید نبرد تأویل دین است.کسانی هنگام تنزیل دین یا تأسیس یک انقلاب برای دفاع از موجودیت انقلاب شهید می شوند،کسانی هم لازم است هنگام تأویل و تفسیر به رأی و تحریف یک دین یا یک نهضت برای دفاع از اصالت نه موجودیتش شهید شوند و فحش بشنوند چون به محض اینکه موجودیت یک نهضت تثبیت شد تحریفش شروع می شود.کار مطهری به این دلایل از شریعتی و آل احمد به نظر پیچیده تر و سخت تر بود و به همین دلیل هم مطهری بیشتر تنها ماند.من به یاد می آورم محافل روشنفکری دینی آن دوره در مشهد را که نام مطهری را واقعا با عصبانیت به زبان می آورند.مطهری را سمبل یک آدم متحجر و امل که تاب قرائتهای جدید از دین را ندارد،می شمرند.عینا در جلسات املها مطهری متهم می شد به وهابی گری و گرایشهای روشنفکری،برای اینکه می خواست یک خط سومی بین التقاط و تحجر باز کند و این کار را به قیمت خون خودش کرد و از دو طرف خورد.از مطهری عصبانی بودند چون مطهری در فکر کردن و حرف زدن دقیق بود،برای دین یک هویت فکری مستقل قائل بود صریحا می گفت خطر مرزی اسلام و مارکسیسم را معلوم کنید.خطر مرزی اسلام و لیبرالیزم را معلوم کنید. مشابهات کدامهاست؟محکمات کدامهاست؟تا کجا می شود پا داد و در عالم نظر،با دکترینهای لیبرالی یا مارکسیستی و فاشیستی تسامح کرد و از کجا به بعد دیگر نمی شود؟تا کجا شما حرف بزنید،دارید تفسیر

صفحه 2

دین و قرائت دین می کنید و از آنجا به بعد تکذیب و تحریف دین است،قرائت دین نیست.
مطهری تحمل نمی کرد که دین تبدیل بشود به مضمون تأویل یا ریشخند کسانی که از نقطه عزیمت غیر دینی نگاه می کنند منتهی ادبیات دین را نیز مصرف می کنند برای اینکه مخاطبانشان بچه مسلمان هستند. التبه آن دوره در محافل روشنفکری به جای کلمه ی قرائت کلمه برداشت رایج بود.در محافل روشنفکری دینی که جوانترها زمین خورده مارکسیسم بودند و پیرمردها تمایلات لیبرالی داشتند،بحث این بود که مطهری برداشت امروزی از دین ندارد.منظورشان چه بود؟منظورشان این بود که مطهری تأویلات مارکسیستی از دین را پس می زند.تأویلات لیبرالیستی از دین را هم پس می زند.بالاخره هم یکی از همین محافل روشنفکری دینی این چنینی بود که اسلحه برداشت و مطهری را ترور کرد.گروه فرقان برای شما شاید ناشناخته باشد.گروه فرقان خودشان را به عنوان یک جریان نواندیش دینی جریان روشنفکری دینی مطرح می کردند و معتقد بودند قرائتی مدرن از دین دارند و قرائت مطهری قرائت آخوندی سنتی و واپس گرا است و درست روشنفکرترین اخوندهایی که در این مملکت بودند،مطهری و بهشتی و اینها در لیست ترور اینها قرار گرفتند و اولین گلوله خشونت،گلوله در جواب فکر و اندیشه از همین محافل به اصطلاح نواندیشی دینی شلیک شد و به سمت آخوندی که نه اهل تحجر است و نه اهل التقاط و آمده دین را بیان می کند،با استدلال بیان می کند و کارهای ژورنالیستی هم بلد نیست،حقه بازی هم بلد نیست.دست به خشونت علیه او زدند و او را از سر راه دین برداشتند.اما بعد از اینکه او را زدند تازه مطهری مطرح شد.گروه فرقان دارای گرایشات تفسیر به رأی قرآن با گرایشات چپ روشنفکری مذهبی بود هرکس این را نداند بدیهیات تاریخ دو ساله اول انقلاب را نمی داند و به صراحت در جزوه هایشان آوردند که ما قرائت جدیدی از دین آوردیم و این قرائت،قرائت امروزی و مدرن است.با دین مطهری نمی شود امروز جامعه را اداره کرد، حکومت تشکیل داد و انسان ساخت.
قرائت های جدید و مادیگری
البته خود مطهری قبلا گفته بود که این قرائتهای جدید که بدون متدولوژی،بدون اصول صورت بندی می شود اینها همان اندیشه های مادی چپ یا ماتریالیزم راست هستند که وارد پوست دین می شوند،با ادبیات مذهبی حرف می زنند برای اینکه از بین بچه مسلمانها، در دانشگاه یا غیر دانشگاه سربازگیری کنند.خود مطهری در مقدمه کتاب علل گرایش به مادیگری،بحث ماتریالیزم،بحث ماتریالیزم در ایران و شگرد جدیدش را به عنوان یک معضل مطرح می کند.از الحاد نقاب دار حرف می زند و غلطگیری می کند و بدون استفاده از ادبیات چپ یا لیبرالی و خارج از پارادایم غربی و شرقی از ارزش های اسلامی دفاع می کند در آن سالها کم کم نام مطهری به عنوان تئورسینی برجسته در ذهن ما حک شد و به این نتیجه رسیدیم که باید به مطهری نگاه کرد و به او توجه نمود و حرفهای مطهری در آن وانفسای جوسازی محافل ارزش شنیدن را دارد. مطهری خیلی هو شد،این چیزهایی که امروز شما در بعضی روزنامه ها علیه بعضی افراد می بینید یک دهم آن غوغاهایی است که علیه مطهری یا بهشتی در آن سال ها می شد.به یاد می آورم جلسه ای را که بعضی از سران سازمان مجاهدین خلق که آن موقع مالک تمام عیار فضای روشنفکری دینی در ایران بودند،در آن دوران هرکسی به اینها انتقاد می کرد،به گفتمان اینها که مدعی نواندیشی دینی بودند،انتقاد می کرد واقعا فضای نواندیشی دینی دانشگاه و روشنفکری هو می شد. نمی شد جلوی اینها در آن شرایط ایستاد.مارک مرتجع و فاشیست جزو ابتدایی ترین مارکهایی بود که آدم می خورد.در جلسه ای در مشهد که بعضی از مهم های اینها بودند و الان خارج از کشور هستند،در عراق هستند، تمام اصول اصلی مارکسیسم را در همان جلسه از قرآن استخراج کردند و با خوشحالی می گفتند که ما داریم به قرآن خدمت می کنیم و می گفتند این قرائت جدید از قرآن و دین است.در جلسات مشابه دیگری هم که پیرترها بودند قرائتهای لیبرالی از قرآن و دین سر هم می کردند.هر چه در قرآن جهاد بود،شهادت بود،آیات قتال بود،امر به معروف و نهی از منکر بود،آیات مربوط به تعزیر و قصاص بود،می گفتند نمی شود اینها را که از قرآن بیرون کشید،یک جوری باید اینها را ماست مالی کرد.اینها مربوط به قرائت سنتی دین است.آنها که گرایشات چپ داشتند،قرائت جدیدشان از دین این بود که هرجا صحبت از عبادت و تقوا و معرفت و آگاهی و قیامت و غیب و معاد بود،تأویل می کردند،می گفتند اینها نیست،دین فقط سیاست است،اسلام یک فرقه سیاسی است.اصلا اسلام دین شمشیر و خشونت است؛در محافل لیبرالی می گفتند اصلا اسلام ربطی به سیاست ندارد آن شمشیر و تازیانه هایی که دست پیامبر و علی بوده است بیخود بوده است.
هم عبودیت هم تقوا
مطهری می گفت:اسلام هم جهاد دارد هم عبودیت و تقوا،هم مراعات ظریفترین حقوق بشر، حقوق کودک،حقوق زن،در حق و حرمت حیوانات و اشیاء و گیاهان ظریف ترین دقتها را دارد و در عین حال اگر لازم باشد برای دفاع از حقیقت و برای عقب زدن خشونت دست به خشونت مشروع و قانونی به نام جهاد می زند که تازه آنجا هم حساب و کتاب دارد. خشونت افسار گسیخته حیوانی نیست.خوب اینها در همین محافل تحت همین عناوین سربازگیری می کردند.شخصیتهای دینی مثل حافظ و خیام را تحریف کردند و بعد به سراغ تحریف مفاهیم دینی آمدند. آقای مطهری رهبران این جریان را صریحا ماتریالیزم منافق و بدنه آن را ماتریالیزم اغفال شده می نامد،عین این تعبیر را در مقدمه کتاب علل گرایش به مادیگری دارد.ایشان می گوید من قبول دارم برداشتها و قرائتها هراندازه بی غرضانه باشد همیشه یک جور از آب درنمی آید.توجه هم دارم که تدبر در قرآن حق هر مسلمانی است،مخصوص آخوندها نیست در انحصار فرد و گروهی نیست اما بحث تحریف و تفسیر به رأی تحت عنوان قرائت جدید چه می شود؟
آقای مطهری می گوید خیلی از افاضاتی که تحت عنوان برداشتهای جدید و مدرن ارائه می شود مسخ و تحریف است،برداشت و تفسیر نیست.ایشان می گوید من فعلا فرض را بر این می گذارم که اینها خائن نیستند و اغفال شده اند و با همین زبان شروع می کند با اینها مخاطبه کردن.می گوید چرا ایمان به غیب را ایمان به مبارزه مخفی می دانید.می گویید قرائت جدید از ایمان به غیب.چرا دنیا را می گویید زندگی پست تر،آخرت را می گویید نظام برتر در همین دنیا؟چرا الله را می گویید تکامل مطلق کلمات معنی دارند،با هم مرز دارند،چرا باید با ادبیات لیبرالی و مارکسیتی حرف بزنیم تا به ما بگویند روشنفکر. چرا؟ایشان می گفتند اینها قرائت دین نیست،اینها قرائت بازی با دین است.این عین تعبیری که ایشان می گفتند نیست،مضمون آن است.می بینیم که مطهری خیلی مصر و دقیق می ایستد.ایشان هم از جریانات چپ روشنفکری که منافقین در آن دوره سردمدارش بودند،شدیدا انتقاد می کند،هم از جریان لیبرالی و راست در روشنفکری دینی که در رأس آن امثال مرحوم مهندس بازرگان است. مطهری با اینکه رفاقت دیرینه ای با مهندس بازرگان داشت در بعضی از کتابهایش شدیدا از او انتقاد می کند و می گوید داری از منظر پوزیتویسم و از منظر ساینتیزم به دین نگاه می کنی،اگر هم قصدت خدمت به دین است این روش درستی نیست.این دفاع از دین نیست،این سپر انداختن در مقابل مهاجمین به دین است.مطهری در مقابل هر دو جناح ایستاد.غیر از اینکه در مقابل جریان متحجر هم ایستاد.در عین حال ایشان از سلسله جنبانان اجتهاد در عصر جدید است.منتقد صریح الهجه اخباری گری و طالبان گری در جهان تشیع بود.این گرایش طالبان گری هم متأسفانه عین آن گرایش نواندیشی دینی هنوز در بین ما حضور دارد و فعال است.بعضی می گویند همه قرائات درست است یا یک کم کوتاه بیاییم همه قرائات محترمند.
اصالت الحقیقت
آقای مطهری اصالت الحقیقی است،اصالت القرائتی نیست.کسانی که شک را نه تنها به عنوان ایدئولوژی بلکه حتی به عنوان متدولوژی برگرفته بودند مطهری را در تفسیر دین انحصار طلب می دانستند.برای اینکه فهم خودش را فقط درست می داند و برداشت اینها را التقاطی،مارکسیستی و لیبرالیستی می داند با نقاب اسلام.
مطهری درباره ی برداشت یا قرائت می گوید:دین یک محکمات و نصوصی دارد و یک ظنیات و متشابهاتی،در محکمات آن جای قطع است و یک قرائت بیشتر نیست. اینجا هرکس بگوید قرائتهای مختلف است و من هم یک قرائت دارم،می خواهد تحریف یا تفسیر به رأی یا تکذیب کند.در قطعیات دین و عقل،آنجایی که نص و محکمات است یک قرائت بیشتر امکان ندارد.مخصوص دین هم نیست بلکه در تمام علوم یک محکمات و اصولی است که اگر کسی خلافش را بگوید،نمی گویند که او عالمی در این علم است،اما در متشابهات و ظنیات،مطهری قبول دارد که اینجا اختلاف قرائت و تکثر برداشت وجود دارد.هم یک نفر می تواند تجدید نظر کند و فتوایش عوض شود و هم متفکرین دینی باهم اختلاف داشته باشند.این در حوزه ظنیات و متشابهات است نه قطعیات.تازه در این حوزه نیز او شرط می گذارد.شرط عقلایی و آن این است که اینجا هم قرائتی حجت نیست هرکس شب خوابید و صبح بیدار شد نمی تواند بگوید من یک قرائت جدید از دین پیدا کرده ام،او باید در این فن کار کرده باشد در هیچ حوزه علمی هیچ یک از عقلا این اجازه را نمی دهند.چرا باید در حوزه معرفت دین این اجازه را داد؟این جواب پاسخی است که مطهری به بحث قرائات می دهد حال اگر کسی در این حوزه آمد و نظراتی را مستدل یا متدولوژی درست ارائه داد بله همه آن قرائات محترم و ماجور است.چنانچه الان فقها با اینکه اختلاف دارند هم خودشان و هم مقلدین آنها ماجورند.باز معنی این نیست که همه آنها درست می گویند یا یکی درست می گوید و بقیه غلط می گویند یا اصلا هیچ کس درست نمی گوید اما همه محترم و ماجور هستند برای اینکه از راه درست و معقول آمده اند.اگر کسی این مرزی را که مطهری کشیده است قبول نداشته باشد یعنی قرائت بازی، یعنی هرج و مرج یعنی استبداد،یعنی من و قرائت من ملاک است و نه حقیقت.اگر وارد قرائت بازی بدون متدولوژی شدی معنی آن این است که به مستبدین هم اجازه داده ای که قرائت خود را برداشته باشند و آن را علیه تو اعمال کنند،آن وقت دین و قرآن و اخلاق و همه چیز پا در هواست.