استاد مطهری به معنای واقعی فردی صادق در گفتار و کردار بود ، اینکه دغدغه اصلی شهید در مسائل ، روشنگری و بالابردن سطح آگاهی مردم در جامعه را رسالتی بزرگ برای خود می دانست و به شدت با خرافه گویی و بدعت گذاشتن در جامعه به شدت برخورد می کرد و تلاش می کرد آنچه درست است را منتشر کند .

هر چند که یاد کردن و شناساندن این افراد به جامعه و نسل جدید انقلاب در جای خود گرانقدر است . اما معرفی تفکر و اندیشه های شهید و مبانی حرکتی اش در این دوره می تواند ثمره ای پر بارتر داشته باشد. استاد مطهری به معنای واقعی فردی صادق در گفتار و کردار بود ، اینکه دغدغه اصلی شهید در مسائل ، روشنگری و بالابردن سطح آگاهی مردم در جامعه را رسالتی بزرگ برای خود می دانست و به شدت با خرافه گویی و بدعت گذاشتن در جامعه به شدت برخورد می کرد و تلاش می کرد آنچه درست است را منتشر کند . 

دین مبین اسلام پس از ظهور در شبه جزیره عربستان و نشو و نما در سایر بلاد ، در مسیر هدایت انسانها و بنیان گذاردن تمدن مهم از آرا ء وافکار دینی ، با موانع و مشکلات عدیده ای مواجه شده است . اسلام در مقابله با این موانع وخطرات ، ساز وکارهای متفاوتی با توجه به نوع خطر وزمان و مکان اتخاذ نموده است . یکی از مهمترین سازوکارها ، تربیت شخصیت هایی است که تعالیم الهی را به خوبی فهمیده وبا توجه به الگوها و آموزهای دینی به دفاع از حریم مقدس آن بپردازند . مجاهدت این شخصیت ها وتلاش فکری و اجتهادی ، افکار و آثار و کردار آنها به نوبه خود به غنای هر چه بیشتر این دین ، چه در مرحله اندیشه وچه در سطح عمل کمک کرده است .

اساساً مکانیزم ایجاد رویه ، الگو و برنامه عقلایی در پیش پای نسل های آینده در باره چگونگی حفاظت از ساحت دین می نهد . در قرن نوزدهم با ظهور استعمار در سطح پیشرفته و رسیدن امواج جدی مدرنیته و مدرنیسم به مرزهای جهان اسلام وایران ، تهدیدات مضاعف گردید .

تهدیدی که مسبوق به سابقه نبود والگوی مبارزه ای نیز از گذشتگان به نسل آن عصر به یادگار نبود . اگر قبلاً مردم ونخبگان دینی در تضاد با استبداد وحکام جور بودند ، آن روز « استعمار » نیز به عنوان پدیده ای پیچیده وفریبکار ، دغدغه خاطر آنها شد . استعمار همراه با اندیشه ها و مظاهر عملی مدرن بود که محصولاتی از قبیل غرب زدگی ، خود با ختگی فکری وفرهنگی ویا سئوالات جدی علمی و معرفتی را به ارمغان آورد .

صاحبان اندیشه وفعالان سیاسی ومذهبی دنیای اسلام عکس العمل متفاوتی در مقابل این پدیده نشان دادند .

از جمله اینکه عده ای در پی ایجاد پلی بین غرب و بلاد اسلامی بودند . اینها غرب را به به کلی نفی نمی کردند و از طرف دیگر مظاهر منفی فرهنگی وتمدن آن را نمی پذیرفتند . آنها نظام فکری را عرضه می کردند که هم دقایق مدرنیته در آن بگنجد و هم دقایق مکتب اسلام . جریان دوم در نسبت با غرب مدام در داشته های خود تردید کردند و در صدد جستجوی حقیقت در ماورای مرزها برآمد .

آنها هیچگونه اعتقادی به توانایی آموزه های اسلامی در قبال اندیشه غرب نداشته و این نسخه را برای خویش و هموطنان می پیچند که از سرتاپا باید غربی شد .

جریانی دیگر که از آن به اسلام گریان یا احیاگران دینی تعبیر می شود ، توانای فکر دینی در حل مشکلات ، رد شبهات و اداره اجتماع را باور داشته اند . آنها بازگشت به اسلام اصیل را حلال تمام مشکلات و معضلات عصر حاضر دانسته ومی دانند و معتقدند اسلام هیچ گونه نیاز معرفتی به مدرنیسم و لیبرالیسم ندارد و مدرنیته فقط سئوال زا است نه معرفت زا . (1(

در اوج قله این مسلک در عصر فعلی حضرت امام (ره) قرار دارد و شهید مطهری از تغذیه کننده گان این اردوگاه است . در این جا سعی داریم ابعاد و زوایای نسبتاً پنهان روش شناختی و روش فکری و شخصیتی این متفکر را فراتر از ورود به مباحث فلسفی و یا روشی کلیشه ای مورد مطالعه قرار دهیم . هر چند بیان کردن وبویژه مکتوب نمودن این مقولات بسیار سخت است اما توجه به آنها از نیاز های جدی اثر حاضر به شمار رفته و ما را به سوی جهتی عقلایی در مسیر سیاست پردازی رهنمون می سازد .

استاد از متفکرین برجسته ای است که با مجاهدت وتلاشی کم نظیر در شناخت اسلام اصیل و درک خطرات آراء و افکار غیر دینی ، خدمات قرین موفقیتی به خواص و عوام و مذهب نشیع نمود . وی در زمانی می زیست که تاریخ شوخی های زشتی با فرهنگ این مرز و بوم می کرد . حیات وی مصادف با ظهور ایدولوژی های چپ و راست بود . این دو با پروراندن افراد ماتر یالیست و روشنفکران غرب زده ، جوانان را هدف قرار دادند . آموزه های ماتر یالیستی به طرز عجیب و فریبنده ای با حمایت بلوک شرق سعی در منزوی کردن اسلام گرایی داشت .

با این وضعیت ، کسی مثل استاد گرانقر مطهری عزیز احساس می کند که کلیت ایدولوژی اسلامی در خطر است و باید ایدولوژی اسلامی را بنویسد. (2(

وی اسلام را هدف می دانست نه وسیله . بنابراین تلاش داشت همه افکار را با اسلام بسنجد . متفکرین اولیه اسلامی ، اسلام را با غرب توضیح می دادند در حالی که می بایست این کار را بر عکس انجام می دادند . یعنی مدرنیته و مدرنیسم را با اسلام توضیح دهند.(3(

مطهری با زیرکی و عمق اندیشه ، بین بیان دین به زبان معاصر که با درک معاصر مناسبت داشته باشد و ترجمه دین به زبان تجدد تفاوت قایل بود . ایشان توانایی اسلام در اداره اجتماع را باور داشت .

می توان گفت آفت عدم اعتماد به اسلام واعتماد به نفس ، بزرگترین سد راه نهفته های اسلامی بوده و هست . این مشکل اساسی پیشروی انقلاب اسلامی به شمار می رود . استاد ، با آسیب شناسی دینی و اجتماعی ، درک صحیح از زمان ، نگرش منتقدانه به حال و پیش بیبی آینده ، در پی حل مشکلات بر آمد . در میدان کارزار از نقد سخت و شجاعانه تحجر و جمود فکری نیز غاض نشده و با شجاعتی تمام و با پیبندی به « تقوای ستیز » به مقابله با « تقوای گریز » پرداخت .

مطلب بسیار مهمی که نباید به خاطر قضاوتهای شتابزده و سطحی از آن غافل شد ، این است که استاد قبل ازآنکه به روشنگری بپردازد ، خود به مرحله روشنفکری ( این اصطلاح با تسامع به کار می رود ) رسیده بود . به تعبیری وی به علم نه صرفاً به خاطر استفاده دیگران ، بلکه اصالتاً ارزش قایل بود .

امام صادق (ع) می فرماید : طالبان علم سه دسته اند ، ایشان وصفتشان را بشناسد .

دسته ای دانش را برای نادانی و ستیزه جویند . دسته ای برای بلندی جستن و فریفتن جویند و گروهی برای فهمیدن وخرد ورزیدن ( فقه وعقل ) ، برای گروه سوم علم ، مطلوب با لذات است نه وسیله ای برای غرایز دیگر .

امام صادق (ع) می فرماید که علم واقعی آن است که انسان برای فقه و عقل دنبال آن رود .(4)

بلاشک استاد شهید جزو گروه سوم است .« ماکس وبر » می گوید : « عالم به ما می گوید که فقط به اعتبار خود علم است که به علم می پردازد ونه صرفاً به این واسطه که دیگران بتوانند ازآن بهره های کاسبکارانه یافنی بگیرند یا اینکه انسانها بتوانند بهتر تغذیه کنند ، بهتر بپوشند ، تنویر شوند و خود را هدایت کنند » (5(

استاد ، علم را که اصالتاً برای آن ارزش قایل بود ، در مسیری جهت دار برای هدایت دیگران به کار گرفت .

مگر نه این است که علم هم وظیفه ای دارد ؟ «وبر » می گوید : « وظیفه علم روشنگری است » (6(

 موضوعات انتخابی استاد شهید برای قلم زدن وسخن گفتن با توجه به ارزشها و باید و نباید های مذهبی ، سیاسی ، اجتماعی وفرهنگی بود . لکن بعد از انتخاب موضوع و ورود در آن به تمام معنا علمی وبی طرفانه قضاوت کرده است و همین ویژ گی از وی منتقدی منصف و مبتکری تأثیر گذار ساخته است .

استاد در این باره می نویسد : « این بنده از حدود بیست سال پیش که قلم به دست گرفته ، مقاله یا کتاب نوشته ام تنها چیزی که در همه نوشته هایم آن را هدف قرار داده ام ، حل مشکلات و پاسخگویی به سئولاتی است که در زمینه مسائل اسلامی در عصر ما مطرح است » (7(

چه بسا فلاسفه و متفکرین که به دلیل مجهز نبودن به جامعه شناسی و روان شناسی ، راه های نشر افکار خویش را بلد نیستند و یا با وجود درک مقتضیات با یک رفتار ناسینجیده و پرخاش نابجا تمام زحمات خویش را بر باد می دهند . اما مطهری هم سخت افزارهای تفکر دینی را می فهمد و هم به بستر های نشو ونمای آن تسلط دارد . عدم رعایت این استاندارها یکی از موانع توسعه یافتگی ماست . اینچنین موضوعاتی بهتر است در قالب گپ و گفتگوی دانشجویی مورد امعان نظر قرار گیرند ، چرا که به سختی نوشتن می پذیرند . مرحوم شریعتی در کتاب « نیایش » می نویسد : … خدایا مرا به ابتذال آرامش مکشان .

اما نکته بسیار ظریفی در اینجا وجود دارد که دکتر شریعتی بدلیل عدم وقوف و رعایت آن هم به خود و هم جامعه علمی و توسعه فکری دانشجویان لطمه زده است. آن اینست که دردمند بودن به تنهایی کافی نیست و بلکه مضر هم است. مطهری با دغدغه زیسته است و ارزش داشتن دغدغه ذهنی و دردمند بودن بر هیچکس پوشیده نیست. عالم علوم انسانی اگر بدور از درد درونی باشد ، اساساً عالم نیست. اما ایشان علاوه بر رهیدن از آرامشهای مبتذل در دام اضطرابهای کاذب و عجولانه نیز گرفتار نشد و تنها اینچنین شخصیتهای میتوانند تمدن بسازند.ایشان دارای روحی بزرگ و شخصیتی درهم تنیده بود.

احاطه اش بر مبانی فقهی و فلسفی دین ، او را از شتابزدگی و دلبستگیهای سست مصون می داشت. به تعبیری استاد علم خود را هم خوب « مدیریت » می نمود.(8(

تقوا ، جامعیت علمی و جامع نگری استاد ، این توان را به وی داد که هدفی مقدس انتخاب کرده واز پس دفاع از آن به خوبی بر آید چرا که توان انتخاب ابزارهای نیل به اهداف عالی را نیز داشت . سیرت و آثار آن متفکر بزرگ بیانگر این است که موانع تعقل را کنار زده و به دور از تقلید کورکورانه از روش گذشتگان و همرنگ شدن با جماعت و قضاوتهای مردمی و عرف و عادت زیسته است . مگر نه اینست که روشنفکر نباید اسیر اعتبار مردمی و روزمره باشد .

به تعبیر علامه جوادی آملی « وقتی خوب بیابد و آزاد بیابد ، آزاد بیان میکند و آزاد می نویسد… مطهری فهمش با وهم مخلوظ نبود ، عقل عملیش با آز و هوس مخلوط نبود و لذا قلمش حر وآزاد بود .»(9(

آن فرزانه دهر در پی شناخت ، فهم و تفکر بوده و نویسندگی را نه بعنوان « حرفه » بلکه به منزله وسیله ای برای بیان تفکرات خویش در ید اختیار می گیرد . بنابراین دامن وی از شرارت نویسندگان حرفه ای ، جوجه روشنفکران بی اصل و نسب و روان شناسان عوام فریب ، پاک است . او در پی «تعلیم » است نه « تلقین» . در پایان ذکر نکاتی چند را لازم می دانم :

1-استاد شهید نقطه اتصال و ارتباط حوزه و دانشگاه است . اگر حوزه و دانشگاه آثار وافکار این ستاره تابناک را دریابند ، نه نسبت به سیاست بی تفاوت شده و گوشه عزلت میگیرند ونه در دام سیاست زدگی می افتند . آنگاه این دو مکان ، محمل رشد انسانهای دین مدار توسعه یافته ای خواهند بود که مصداق این مثل عربی باشند که می گوید « رب الرجل یحتاج الی السیاسه و رب السیاسه تحتاج الی الرجل » یعنی چه بسا مردانی که احتیاج به سیاست دارند و چه بسا که سیاست نیازمند مرد باشد.

در این صورت فرزندان حوزه ودانشگاه دیگر دست نیاز به سوی سیاست وقدرت دراز نخواهند کرد بلکه سیاست در خانه آنها را به قصد گدایی خواهد کوبید. چپ و راست، درد آنها خواهد بود نه آیین و مرامشان .بر شهپر اندیشه ولایی زین نهاده و از موضع بالاتر سیاست را خواهند دید.آنها هرگز پرچم سفید در مقابل سیاست بازان بر نخواهند افراشت. اگر تقسیم بندی « هگل » از فهم را مدنظر قرار دهیم و آنرا به سه نوع عوامانه ، عالمانه و فیلسوفانه رده بندی نماییم ، می توان گفت طلبه و دانشجو با رویکردی ژرف نگرانه با الهام از آموزهای اصیل اسلامی و نیل به فهم فیلسوفاته ، راه را برای دانشگاه اسلامی هموار سازند.

2- امتیاز بزرگ استاد شهید این بود که بر عکس برخی دیگر ،هم در مقابل تفریط و هم افراط ایستاد. ولی این ویژگی کافی نیست که وی را در اوج قله توسعه یافتگی فکری و شخصیتی قرار دهد بلکه امتیاز بزرگ علامه فقید این است که در مبارزه با افراط ها خود و دیگران را به تفریط دچار نساخت و در مقابله با تفریطها خویش و اطرافیان را در دام افراط به بند نکشاند.

در هنگام نقد روشنفکری خیالی در دام تحجر نیفتاد و آنگاه که تحجر و جمود فکری را به چالش کشاند خود و همراهان را در بند روشنفکری خام اسیر ننمود. این قاعده لازم الرعایایه ای است که هر کسی توان رعایت آنرا ندارد و از مظاهر توسعه یافتگی فکری است. تنها اینگونه افراد می توانند تمدن بیافرینند.

3- مطهری بدلیل مسلح شدن به ابزارهای دقیق و ابعاد نرم افزاری علم وفلسفه ، مردی برای همه دورانهاست. هم دوره «جهانگیری» و هم «جهانداری»

4- یکی از مشکلات بزرگ سر راه انقلاب اسلامی ، فقدان یا ضعف روشنفکری ارگانیک { تعبیر گرامشی } است که عقلانیست رهبران سیاسی ما را با فراتر رفتن از توصیف و نیل به تبین به اجتماع منتقل نمایند تا زمینه شکوفایی جامعه دینی فراهم آید.

پست مدرنها { فراتر از پذیرش مبانی فلسفی } معتقدند قدرت نمی تواند ماندگار باشد مگر اینکه شبکه درهم تنیده ای از « دانش » محافظت از آنرا بر عهده گیرد. این کارکرد توسط روشنفکران ارگانیک همچون مطهری ایفا می گردد. نهضت علمی مدنظر رهبر عظیم الشان انقلاب هم در این راستا تفسیر می گردد. هر حکومت و سازمانی موقعی می تواند از خطر سقوط و روزمره گی مصون باشد که از « اندیشه پیشرو » بهره ببرد.

پی نوشت :

1 محمد رضا تاجیک، فرامدرنیسم و تحلیل گفتگان، ( تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378)،ص 7، 8 .

2 فرهنگ رجایی، « سیاست و فرهنگ » نامه فرهنگ، سال پنجم، شماره چهارم ، زمستان 1374، ص 41.

3 همان، ص 43.

4 جلوه های معلمی استاد ( مجموعه مصاحبه ها )، سخن شهید محلاتی ، ( تهران: وزارت آموزش و پرورش ، 1368 )، ص 180.

5 ماکس وبر، دانشمندو سیاستمدار، ترجمه احمد نقیب زاده ،( تهران : دانشگاه تهران، 1368) ص 73

6 همان ص 93

7 مرتضی مطهری، عدل الهی، ( تهران: صدرا، 1357 )، ص 9.

8 ر.ک عبدالکریم سروش، تفرج صنع، ( تهران: صراط، 1380)

 9جلوه های معلمی استاد ، پیشین، ص 79