1. فرق انسان با حیوان در هر سه مرحله: اخلاق، تدبیر منزل، اجتماع 2. تدبیر منزل نوعی سیاست اجتماعی است.

3. حكومت و قدرت دولت پدر و آزادی فرد. چرا دنیای امروزدر اجتماع مدنی از آزادی می كاهد و در اجتماع منزلی برآن می افزاید؟ 4. حكومت قانون یا عواطف در خانواده 5. تأثیر خصومت پدر و مادر و جدال آنها و اخلاق فاسد آنها در روحیه ی فرزندان 6. عوامل جدیدی كه به قلب زندگی خانوادگی ضربت زده است: زندگی صنعتی، افكار فلسفی و روانی (زناشویی و اخلاق برتراند راسل) 7. احترام در زندگی خانوادگی و تقدس حق پدر و مادر 8. زشتی طلاق یا ویرانی اجتماع منزلی (آخر الهیات شفا) 9. رابطه ی اجتماع منزلی و اجتماع مدنی 10. تأثیر تبدیل زندگی كشاورزی به زندگی صنعتی در گسستن زندگی خانوادگی 11. استغنای مالی و جنسی زن از شوهر 12. سست شدن عواطف خانوادگی و علل آن در اروپا و اروپامآبی 13. آمار افزایش اولاد غیرقانونی 14. مسئله ی افزایش طلاق (رجوع شود به ورقه ی بریده شده از اطلاعات مورخه ی /53/721) 15. رابطه ی فساد اخلاق جوانان با فساد خانواده ها 16. چرا عقد نكاح مقدس شمرده شده است؟ 17. تأثیر تربیت اول در اخلاق در از میان رفتن جرمها و جنایتها 18. حرمت عزوبت 19. زندگی خانوادگی یك شركت آزاد نیست، انجام یك وظیفه ی بزرگ الهی است و لهذا نكاح، مقدس و طلاق مبغوض و زحمت مرد برای اداره ی عائله جهاد فی سبیل اللّه و كوشش زن در داخل خانواده نیز جهاد است (جهاد المرأة حسن التبعّل) . در طرز تفكر اروپایی كهسینمایی است، زندگی یك شركت آزاد ساده است.

20. عجایب محبت مادری و داستانها كه شعرا در این زمینه به نظم آورده اند. چه فلسفه ای در این مقدار محبت است؟ آیا تنها فلسفه، حفظ سلامت تن فرزند است یا این تابش نوری است برای تكمیل و تربیت روح فرزند كه یتیمها و متمدنها از آن بهره مند نیستند؟ 21. آیه ی قوامت و تشبیه حكومت منزلی به حكومت مدنی و اینكه زیاده در بسط جسم از شرایط حكومت مدنی بود در قدیم و از شرایط حكومت منزلی است در قدیم و جدید.

22. لازمه ی امتیاز مرد بر زن در شرایط حكومت این نیست كه در همه ی جهات امتیاز داشته باشد. فرضاً لینكلن بر همه ی ملت آمریكا از لحاظ شرایط حكومت یعنی دموكراسی، فهم و كیاست سیاسی، اراده و تدبیر، سعه ی صدر ترجیح داشته باشد، دلیل این نیست كه در همه ی جهات ترجیح داشته باشد.

23. نباید مرد زحمتكش یا زن زحمتكش، خود را در دنیا و آخرت بدبخت بدانند.

24. مسئله ی مادری و رسم كورتاژ و تنفر از بچه عموماً 25. چرا پسران فرعند و دختران اصلند؟ (شعر یغمایی كه در یادداشت خانواده گذشت) برای اینكه پدر فقط در هسته ی اولی نطفه شریك است و مادر در سه مرحله ی دیگر بر پدر تقدم دارد: در تمام مدت حمل از خون و روح مادر تغذی می كند، در تمام مدت رضاع نیز از شیر و روح مادر تغذی می كند، در مدت قبل از مدرسه از روح و خلق مادر بیش از پدر تغذی می كند. در مرحله ی بعد متساویند.

26. همان طوری كه تفریط در محبت روح را فاسد می كند، افراط نیز روح را ننر و لوس و فوفول بار می آورد.

27. مسئله ی اهمیت خانواده را یكی از [لحاظ] مسئله ی اهمیت علاقه به نسل از یك طرف و اصلاح نسل از طرف دیگر (حدیث صور شخص تا آدم) باید در نظر گرفت، زیرا بسیاری از تدابیری كهبرای خانواده اخذ شده برای این مطلب است؛ دیگر از لحاظ تربیت نسل بعد در كانون خانوادگی و خصوصیات عواطف پدر و مادر در فرزند و اینكه محبت مفرط چند هزار درجه ای مادر لغو نیست، باید در نظر گرفت. خلاصه، هم از جنبه ی ارزش محبت پدر و فرزندی برای نسل گذشته و حاضر و مقدم و هم از نظر ارزش این محبت برای نسل بعدی و مؤخر باید در نظر گرفت.

28. همان طوری كه هر حرارتی هر اثری را ندارد (یك وقت انسان می خواهد تن خود را گرم كند، یك وقت می خواهد آب به جوش آورد و یك وقت می خواهد فلزی را ذوب كند، آهن ذوب كند؛ آخری احتیاج دارد به حرارت چهارهزار درجه ای) نسبت محبت مادر به محبتهای بیگانه نسبت یك حرارت چهارهزار درجه ای به حرارت صد درجه ای است، و این حرارت غریزی چند هزار درجه ای لغو نیست. نرم و ملایم كردن روح بچه فقط با این درجه از حرارت میسر است.

29. راجع به عقیده ی فروید در مبنا و منشأ علاقه ی پدر و مادر به فرزند، رجوع شود به ورقه های مبنا و منشأ حس دینی و به اصول روانكاوی، از صفحه ی 210 تا 250 و به كتاب زناشویی و اخلاق برتراند راسل.

30. یكی از پدیده های عصر ما كه مورد توجه صاحب نظران است، این است كه پیوندهای خانوادگی متزلزل شده است و استحكام پیشین خود را ندارد. چرا؟ .

آیا گناه گردن ماشین است؟ :

بعضی می پندارند معلول غول ماشین و زندگی صنعتی است.

ممكن است صنعتی شدن و ماشین بی اثر نباشد ولی عامل اساسی دو چیز دیگر است:

الف. افكار مخرب و بی اساس برخی فیلسوفان كه به عمق فلسفه ی زندگی خانوادگی پی نبرده بودند و آن را تنها از دریچه ی تأسیس دو نفر یك شركت در زندگی [را] برای تمتع بیشتر یافتن از مواهب و لذات زندگی دیده اندنقش استعمار:

ب. منظورهای خطرناك استعماری و استعبادی كه با [استعمار] نقشه های دقیق خود برای بی ریشه كردن و پوچ و پوك كردن انسانها طرحهای خطرناك می ریزد.

رابطه ی استحكام اخلاقی با نظام نظیف جنسی:

اینها طرفدار آنارشیسم جنسی و شكستن حریمها هستند. اینها طرفدار بهم ریختن نظم و انضباط عاطفه ی جنسی می باشند، یعنی همان چیزی كه در صورت نظافت و نظم و انضباط منشأ قدرت و غیرت و حمیت و حمایت می شود و در صورت از هم پاشیدگی، طبیعت بشر را هرزه (مثل آبی كه نه در جوی روان است بلكه در یك سطح وسیعی رها می شود و هر قسمتش در زمینی دفن می شود) می كند، استحكام اخلاقی و اراده را از او می گیرد.

خلاصه:

الف. چیزی كه امروز مورد انكار نیست، این است كه در عصر ما عواملی پیدا شده كه به قلب زندگی خانوادگی زده است. بعضی می پندارند این عوامل همه از ماشین ناشی می شود، در صورتی كه از ماشین خطرناك تر برخی فلسفه هاست كه ظاهری زیبا دارد ولی صددرصد از رئالیسم بدور است.

ماهیت زندگی خانوادگی:

ب. ماهیت زندگی خانوادگی به عقیده ی اروپاییان، شركت سرمایه های انسانی است به شكلی كه هر دو نفر به یكدیگر تعلق دارند؛ یك مالكیت دو طرفی است، زن از آنِ مرد است و مرد از آنِ زن، با سایر شركتها فرقی نمی كند جز از جنبه ی سرمایه. به همین دلیل چند همسری ممنوع است، طلاق یك طرفی نمی تواند باشد، نفقه همچنین، مهر موضوع ندارد، عدّه اگر لازم است برای هر دو طرف لازم است، هیچ كدام حق حكومت بر دیگری ندارد، و این شركت مانند هر شركت دیگر باید بر اساس عدالت باشد.

به عقیده ی ما اساس و ماهیت زندگی خانوادگی شركت و مالكیت نیست، وحدت است. این نوعی زندگی طبیعی است كه قانون خلقت طرح آن را در سرشت زن و مرد ریخته است، نه براساس شركت ساده یطرفینی كه دو نفر سرمایه های خود را كه مانند یكدیگر است به میان بگذارند و هر دو در مجموع شریك شوند. خلقت، طرح این مطلب را به این شكل ریخته كه دو موجود در شكل و وضع مختلف به صورت دو قطب مثبت و منفی یكدیگر را جذب كنند.

وحدت است نه شركت، صمیمیت است فوق عدالت:

و وحدتی به وجود آورند نه شركتی، و اساس آن را مافوق عدالت تشكیل می دهد و آن وحدت عاطفی و فداكاری برای یكدیگر است.

یعنی اساس زندگی خانوادگی را «تصاحب» تشكیل نمی دهد تا سخن از این به میان آید كه آیا تصاحب یك طرفی است یا دو طرفی؛ اساسش وحدت است، همچنان كه اساس زندگی والدین و فرزندان هم مالكیت و تصاحب نیست، وحدت و پیوند سرنوشت و خوشی و سعادت است.

1. یكی [1]از پدیده های عصر ما تزلزل و سستی پذیرفتن بنیان خانوادگی است. در این جهت كه اساس زندگی خانوادگی استحكام گذشته خود را از دست داده است تردید نیست و در اینكه عواملی پدید آمده كه به قلب زندگی خانوادگی زده است شك نمی توان كرد.

به عقیده ی برخی این پدیده مانند بسیاری از پدیده های دیگر معلول و مولود غول ماشین و زندگی صنعتی است. این ماشین است كه تمام شئون زندگی را خواه ناخواه متحول و دگرگون كرده است و در زندگی خانوادگی نیز اثر كرده است.

در اینكه زندگی خانوادگی را باید استحكام بخشید تردید نیست. حتی كمونیستها كه احیاناً در گذشته از اشتراك جنسی دم می زدند اكنون طرفدار آن هستند ولی عده ای معتقدند كه استحكام بخشیدن به زندگی خانوادگی باید بر معیار جدیدی غیر از معیارهای گذشته باشد. به هر حال در اصل مطلب تردید نیست.

به عقیده ی ما چیزی كه بیش از زندگی ماشینی تأثیر مخربی بر اساس خانوادگی داشته است برخی فلسفه ها و فرضیه ها و معیارهاست كه به عنوان راه علاج پیشنهاد شده است و بر شدت درد افزوده است و داستان مردی را كه شترش رم كرده بود و دیگران به عنوان اینكه شتر را بگیرند و به صاحبش بدهند هیاهو می كردند و شتر بیشتر رم می كرد، به یاد می آورد. به عقیده ی [ما] افكار ناصواب [به ] ظاهر صحیحی كه به وجود آمده بیش از خود زندگی ماشینی به قلب زندگی خانوادگی زده است*.

1. بحث ما درباره ی خانواده در اسلام است. خانواده به طور كلی یك واحد اجتماعی است كه از تركیب و اجتماع زن و شوهر و فرزندان آنها تشكیل می شود و قدرت اساسی حاكم بر آن عواطف طبیعی است و هریك از فرزندان پس از بلوغ و كمال، یك واحد دیگر به وجود می آورند و احیاناً پدر و مادر كه در اول اساس خانواده ای بودند در آخر عمر جزء خانواده فرزند یا یكی از فرزندان قرار می گیرند.

علقه ی خانوادگی علقه ی خاصی است براساس عواطف [2]و وحدت و یگانگی و صمیمیت، برخلاف علقه ی اجتماعی كه اساس آن بیگانگی و عدالت است [3]. اجزای اجتماع بزرگ مثل اعضای یك ماشین هستند كه قطعات جدایی هستند و پیوندهای فیزیكی آنها را به هم مرتبط كرده است، ولی اعضای خانواده مانند اجزای تركیب كننده ی یك ماده ی شیمیایی هستند كه روی خاصیت طبیعی میل تركیبی، متحد شده و وحدتی به وجود آورده اند. قانون اصلی اجتماع بزرگ عدالت است و قانون اصلی اجتماع منزلی عواطف است.

علایق افراد اجتماع شبیه به روابط فیزیكی و علایق خانوادگی شبیه به روابط شیمیایی است. لهذا در این زندگی پُستها و كارها و طبقه و مدارها تا حدودی تقسیم شده، برخلاف آن.

و از همین جا همه چیز روشن می شود، علت تفاوت ایندو روشن می شود. و از همین جا معلوم می شود كه چرا فرزانگان متوجه شده اند كه واحد خانواده فلسفه ی خاص، روان شناسی خاص، حقوق و تكالیف خاص و حتی مجازاتهای خاص دارد و نباید شركت خانوادگی را كه طبیعتْ خواسته به صورت یك مركّب به وجود آید با سایر شركتها كه چیزی شبیه صنعت و ماشین است همانند ساخت.

2. در لزوم و اهمیت كانون خانوادگی و تأثیر شگرف آن از نظر زندگی اجتماعی و در تربیت [4]نسل و اینكه چیز دیگر قادر نیست جانشین آن شود، نمی توان تردید كرد. ولی در عین حال عواملی پیش آمده كه به قلب این زندگی طبیعی و نه قراردادی زده است.

3. برخی غول ماشین و زندگی صنعتی را عامل اصلی سستی پیوندهای خانوادگی می دانند ولی به نظر ما عامل اصلی دو چیز دیگر است كه در نمره ی 30 یادداشتها گفته ایم.

4. نظام خانوادگی خود به خود مسائل فراوانی را به دنبال خود می آورد از قبیل اینكه آیا این زندگی مانند زندگی اجتماعی نیازی به حكومت و قدرت مدیره دارد یا ندارد كه مسئله ی حق حكومت و قوّامیّت مرد را در خانواده به وجود می آورد. دیگر مسئله ی طلاق، دیگر مسئله ی نفقه و مهر، دیگر مسئله ی ارث، دیگر سیستم تك همسری و چند همسری، دیگر مسئله ی محدودیت كامیابیها در خارج كادر خانوادگی و ذخیره شدن احساسات زوجین برای یكدیگر و ممنوعیت هرگونه التذاذی در خارج این كادر چه به صورت بصری و چه سمعی و چه لمسی و غیره.

5. ما اگر بخواهیم خیلی اساسی در این مسئله بحث كنیم یكی باید در ریشه ی طبیعی این اجتماع بحث كنیم كه البته همه ی فروع را یكجا حل می كند و دیگر در آثار و فواید آن. به عبارت دیگر یكی اینكه طبیعت در این زمینه چه كرده است و از طبیعت چه درسی باید بگیریم؟ دیگر اینكه قطع نظر از طبیعت، اساساً بشر در شعور آشكار خود كه به سوی زندگی خانوادگی گراییده است به خاطر چه چیز بوده است؟ به عقیده ی ما پنج چیز سبب شده كه بشر زندگی خانوادگی را انتخاب كند.

زندگی خانوادگی به هر شكل و به هر سیستم كه باشد نقطه ی مقابل اشتراك جنسی است كه افلاطون برای فیلسوفان حاكم و حكیمان فیلسوف پیشنهاد كرد و می گویند مزدك هم طرفدار چنین نظریه ای بود و در ابتدا كمونیستها نیز عنوان كردند و پس گرفتند.

پنج خاصیت برای زندگی خانوادگی:

در زندگی خانوادگی پنج خاصیت وجود دارد:

اطمینان پدر و فرزندی:

الف. حفظ رابطه ی نسلی برای مرد و حفظ رابطه ی پدری برای فرزند از نظر خود زن. وجود ولدالزناهای فراوان موجب ناراحتی اجتماع است.

راسل و امثال او زندگی خانوادگی را تنها به خاطر همین هدف می خواهند، لهذا زنای محصنه را اجازه می دهند.

صفا و وحدت:

ب. انسان، گذشته از شهوت كه مانند هر حیوان دیگر دارد، به چیز دیگر نیازمند است كه آن محبت است، صفاست، اتحاد در روح است، نیاز به عشق و وحدت و اتحاد روحی و صفا و صمیمیت [است. ] حتی فیلسوفان مادی از قبیل راسل این جهت را كه در میان زوجین رابطه ای عالیتر از شهوت برقرار می شود و آن محبت و علاقه به سرنوشت آن دیگری است، اتحاد در جان است، وداد است كه قرآن می فرماید: و من ایاته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا الیها [قبول دارند. ] مولوی می گوید: خاصیت اول طبعاً محدودیتهایی برای زن ایجاب می كند نه برای مرد. ولی خاصیت دوم ایجاب می كند كه احساسات آندو برای یكدیگر ذخیره شود. فلسفه ی به اصطلاح حجاب اسلامی از همین جا روشن می شود.

كانون پرورش نسل آینده:

ج. ایجاد كانونی برای پرورش نسل آینده.

تركیب از دو موجود كه یكی در اجتماع كار كند و دیگری در خانه تسلی دهد:

د. مرد كه كار فرساینده می كند نیازمند است به تسلی خاطر و مركزی كه آرامش روحی و اطمینان به او بدهد. زن همواره مرد را ساخته و مرد اجتماع را.

برقراری نظم برای غریزه ی سركش جنسی و تأثیر آن در استحكام اخلاقی:

هـ. برقراری نظم و انضباط برای این غریزه ی سركش كه همه ی غرایز را تحت الشعاع قرار می دهد. تمركز و نظم آن، سازنده ی بشر و به نفع روح و موجد حمیت و حمایت و مردانگی و گذشت و فداكاری است.

برعكس، رها شدن و هرز شدن او موجب هدر رفتن همه ی نیروها، اراده ها و پوك و پوچ شدن و بی ریشه شدن بشر است.

6. مفكرانی كه طرفدار تجدیدنظر در معیارهای خانوادگی هستند می پندارند آنچه در گذشته وضع شده است به دو علت بوده است: یكی مردسالاری، دیگر عدم توسعه قدرت دولتها. پس با تساوی حقوق زن و مرد و با دخالت دولتها معیار خانوادگی عوض می شود.

آثار سقوط خانواده در عصر جدید:

7. سقوط خانواده و سستی پیوندهای خانوادگی عوارض ذیل را ایجاد كرده است:

الف. محرومیت زوجین از لذت و صفای اتحاد در جان ب. محرومیت فرزندان از كانون پرمهر والدین و گراییدن روحهابه خشونت ج. محرومیت اجتماع از عواطف اجتماعی با خشكیدن سرچشمه اش كه محبت خالصانه ی زن و شوهر است د. تنفر از ازدواج و شیوع فراوان حیوانیت زنا و پیدایش ولدالزناهای فراوان و سرگردان و ایجاد ناراحتی در اجتماع هـ. تنفر از مادری و. جنایات وحشتناك* 8. سه فلسفه در جهان درباره ی نظام خانوادگی:

الف. الغاء كلی ب. كاستن تعهدات ج. برقراری و تحكیم تعهدات از قبیل ذخیره كردن احساسات، نفقه، اطاعت زوجه، حاكمیت مرد، تربیت فرزندان 9. اكنون كه هدفها را شناختیم، ببینیم برای تأمین این هدفها چه باید كرد؟

---