ارسطو عوامل سعادت بشر را نه چیز دانسته است:

سه عامل روحی: حكمت، عدالت، شجاعت سه عامل بدنی: سلامت، زورمندی، جمال سه عامل بیرونی: مال، مقام، عشیره آیا عوامل دیگری می توان ذكر كرد كه از ارسطو مخفی مانده، به این ترتیب:

1. همسر صالح. در احادیث نیز المرأة الصالحة یا الزوجة الصالحة جزء سعادتها شمرده شده: ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قرة اعین. لعمرك اننی لاحب داراً. . . كنا كزوج حمامة فی ایكة. . . 2. فرزند خلف: رب هب لی من لدنك ذریة طیبة. و اصلح لی فی ذریتی. ربنا انی اسكنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع. 3. جمال طبیعت: گل پرروی، دامداری، باغداری و امثال این سرگرمیها، موزه های حیوانات و غیره 4. كتاب و عشق به خواندن 5. امنیت اجتماعی، آزادی اجتماعی 6. محیط اجتماعی مساعد، شهرنشینی و نزدیك بودن به مركز تمدن 7. دوستان صمیمی و یكرنگ و عاقل و نظر بلند 8. ایمان مقرون به یقین: ان اللّه جعل الروح و الراحة فی الیقین و الرضا و جعل الهمّ و الحزن فی الشك و السخط. لو كشف الغطاء ما ازددت یقیناً. كیف اصبحت؟ اصبحت موقناً. 9. عشق و محبت، معشوق و محبوب داشتن و دل در گرو شاهدی داشتن خصوصاً اگر به شكل ارادت باشد و همچنین است محبوبیت و احترام 10. فعالیتهای احسانی و اخلاقی و وجدانی 11. عبادت و سرگرمیهای عبادی: ان اللّه تعالی جعل الذكر جلاء للقلوب. . . و اذقنی حلاوة ذكرك. طوبی لمن عشق العبادة و عانقها و باشرها بقلبه و جسده. 12. هنرمندی و صنعت و فنّانیت. هنر چه به صورت بلد بودن كارهای فنی از قبیل تیراندازی و رانندگی و چه به صورت ابداع و خلاقیت كه انسان نقش خود را در اثر خود ببیند. از آن جمله است گویندگی و نویسندگی.

13. كار و عمل. رجوع شود به ورقه های كار، مخصوصاً ورقه ی كار و تربیت، سخن لینكلن و سخن سقراط.

14. سرگرمیهای علمی 15. زمان و دوره. اینكه انسان در چه زمانی و با چه شرایطی و با چه اشخاصی زندگی كند.

مطلب مهم این است كه ارزش این عاملها در حد خودشان شناخته شود و معلوم شود كه هركدام از اینها چند درصد دخالتدارد، زیرا اهمیت بیش از حد به بعضی عوامل حكم آب حیوان را دارد كه گره شود در حلق كه خفه می كند. حرص و آز، از زیادتر از حد خود اهمیت دادن به عامل ثروت پیدا می شود.

بعلاوه، بعضی از اینها از اركان و اصول می باشند یعنی عامل ركنی می باشند و بعضی عامل غیر ركنی، نظیر جزء ركنی و غیر ركنی در نماز. پس دو جهت باید شناخته شود: یكی نسبت چند درصدی عامل، دیگری جنبه ی ركنی و غیر ركنی آن.

در میان عوامل سعادت، بعضی عوامل است كه از شرایط كمال سعادت است نه از شرایط وجود، مثل سعه یدار. در حدیث است: من سعادة المرء سعة داره و الزوجة الصالحة. سعه یدار نظیر آداب مستحبه ی نماز می باشد.

16. مجموع عوامل روحی:

حكمت، عدالت، شجاعت، ایمان، صنعت و فنّانیت، محب بودن خصوصاً محبتی كه به شكل ارادت باشد، محبوب بودن، قوّت اراده، پرنسیب [1]، هدف داشتن، انصاف و جوانمردی مجموع عوامل بدنی:

سلامت، جمال، زور، كار و عمل، فعالیت اخلاقی، ورزش مجموع عوامل بیرونی:

مال، فامیل، مقام، دوست صمیمی، امنیت، محیط مساعد رشد و ترقی، همسر صالح، فرزند شایسته، جمال طبیعت از قبیل گل و موزه عوامل مشترك میان روح و بدن و خارج: كتاب، عبادت 17. آیا سعادت یك عامل دارد یا عواملی؟ و علی ایّ حال برونی است یا درونی؟ به فرض تعدد، شماره آنها چیست و درصد آنها چیست؟ آیا عامل درونی و برونی در عرض یكدیگرند یا در طول یكدیگر؟ عواملی كه شرط كمال سعادتند نه اصل سعادت، عواملی كه عامل اصلی اند و عواملی كه عامل عاملند (كه در مبحث نسبیت و تغییر عوامل سعادت بحث خواهد شد) .

---