آنچه در اصطلاح فلسفه به نام «نظام جهان» و «قانون اسباب» خوانده می شود در زبان دین «سنّت الهی» نامیده می شود. قرآن كریم در چند جا گفته است كه:

«هرگز در سنّت خدا تغییری نخواهی یافت» . [1] یعنی كار خدا شیوه ی مخصوص و فرمول ثابتی دارد و تغییرپذیر نیست.

در سوره ی فاطر، این مضمون بطور مكرّر و مؤكّد یاد شده است:

فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اَللّهِ تَبْدِیلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اَللّهِ تَحْوِیلاً [2].

شگفت جمله ای است از شگفت كتابی! چه عظیم است قرآن! پیشروی دانشها، رفیق پرهیزكاران. اندیشه ی بزرگ فیلسوفان سالها كاوش می كند و قانون علیت عمومی و نظام آفرینش را بدست می آورد، می خواهد به خود مغرور شود و ببالد كه عجب رازی را گشودم و چه عظیم قانونی را شناختم كه ناگهان قرآن را در جلوی خود می بیند كه با تعبیری بسیار رسا و در عین حال ساده این راز را بیان كرده است: «هرگز سنّت خدا تغییر نمی كند» .

كه می تواند از این روشن تر بگوید؟ كدام جمله می تواند رساتر و محكم تر از این باشد؟ : «هرگز سنّت خدا تغییر نمی كند» .

قرآن كریم نه تنها بطور كلّی، قانونی بودن و سنّت داشتن آفرینش را گوشزد می كند بلكه در مواردی، برخی از سنن مخصوص را نیز معرّفی می نماید.

درباره ی نیكبختی و بدبختی جامعه ها می گوید:

إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ [3].

این آیه ی كریمه، رمز جلو افتادن و عقب افتادن ملتها را بیان می كند.

هیچ مردمی از بدبختی به خوشبختی نمی رسند مگر اینكه عوامل بدبختی را از خود دور سازند، و بالعكس، یك ملت خوشبخت را خدا بدبخت نمی كند مگر آنكه خودشان موجبات بدبختی را برای خویش فراهم آورند.

ما ناله داریم كه چرا خدا یك مشت یهودی ژاندارم آمریكا را بر هفتصد میلیون مسلمان به صورتهای مختلف نظامی، سیاسی، فكری، اقتصادی مسلّط می كند؟ چرا صد میلیون عرب در جنگ پنجم ژوئن شكست خوردند؟ چرا خدا مسلمانان را عزّت نمی دهد؟ چرا قوانین طبیعت را به نفع مسلمین نمی چرخاند؟ عصبانی می شویم، شب از غصه بی خواب می مانیم، رنج می بریم و ناله می كنیم، دعا و استغاثه می كنیم ولی مستجاب نمی شود. پاسخی كه قرآن به ما می دهد یك جمله است:

إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ .

خدا قانون خود را عوض نمی كند. ما باید خودمان را عوض كنیم. ما غرق در جهالتیم، در فساد اخلاق غوطه وریم، هیچ گونه وحدت و اتفاق نداریم و در عین حال توقع داریم كه خدا ناصر ما و یاور ما باشد! ما برای یك حادثه ی كوچك هزار قسم شایعه می سازیم، دروغگویی و نادرستی را شیوه ی خود قرار داده ایم و از هر فضیلتی تبرّی جسته استعفا كرده ایم و در عین حال می خواهیم بر دنیا هم آقایی و سیادت داشته باشیم! این نشدنی است.

در كتابهای آسمانی گذشته، برای ملّت یهود- كه در میانشان به خاطر پلیدی و ناپاكیشان بیش از هر ملت دیگر پیغمبر برانگیخته شده است، زیرا بیشتر احتیاج به مربّی داشته اند- آری برای این ملت، دو جریان اجتماعی، دو انقلاب و تحول پیشگویی شده بود كه هر دو وقوع پیدا كرد و قرآن جریان این پیشگوییها و سپس تحقق یافتن اینها را در تاریخ یهود یاد می كند. در این پیشگویی آمده است كه ایشان دو نوبت در زمین فساد می كنند و خدا آنان را سركوبی می دهد.

قرآن سپس یك فرمول كلی را یادآوری می كند. آن فرمول این است كه هر فسادی، مقدمه ی شكست و بدبختی است و هر تجدید نظر اصلاحی رحمت خدا را تجدید می كند. اینك متن آیات:

وَ قَضَیْنا إِلی بَنِی إِسْرائِیلَ فِی اَلْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی اَلْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِیراً. `فَإِذا جاءَ وَعْدُ أُولاهُما بَعَثْنا عَلَیْكُمْ عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ اَلدِّیارِ وَ كانَ وَعْداً مَفْعُولاً `ثُمَّ رَدَدْنا لَكُمُ اَلْكَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْناكُمْ أَكْثَرَ نَفِیراً. `إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها، فَإِذا جاءَ وَعْدُ اَلْآخِرَةِ لِیَسُوؤُا وُجُوهَكُمْ وَ لِیَدْخُلُوا اَلْمَسْجِدَ كَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِیُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبِیراً. `عَسی رَبُّكُمْ أَنْ یَرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا وَ جَعَلْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ حَصِیراً [4].

در حقیقت، این آیات، بسط و گسترش همان فرمول كلّی است كه:

إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ .

---