از بحثهایی كه در این بخش داشتیم به این نتیجه دست یافتیم كه فرمول اصلی آفرینش جهان، فرمول تضادّ است و دنیا جز مجموعه ای از اضداد نیست. هستی و نیستی، حیات و موت، بقا و فنا، سلامتی و بیماری، پیری و جوانی، و بالاخره خوشبختی و بدبختی در این جهان توأمند. به قول سعدی:

«گنج و مار و گل و خار و غم و شادی بهمند» .

مولوی می گوید: تغییرپذیری مادّه ی جهان و پدید آمدن تكامل، ناشی از تضادّ است. اگر تضاد نمی بود هرگز تنوّع و تكامل رخ نمی داد و عالم هر لحظه نقشی تازه بازی نمی كرد و نقوشی جدید بر صفحه ی گیتی آشكار نمی شد.

اگر بخواهیم به مسأله، رنگ فلسفی بدهیم باید بگوییم: قابلیّت مادّه از برای پذیرش صورتهای گوناگون، و تضادّ صور با یكدیگر، هم عامل تخریب است و هم عامل ساختن، هم عامل از بین بردن است و هم عامل ایجاد كردن؛ تخریب گذشته و ساختن آینده، بردن صورتها و نقشهای كهنه و آوردن نقشهای تازه. هم انهدام و ویرانی معلول تضاد است و هم تنوع و تكامل؛ زیرا اگر چیزی منهدم نمی شد، تشكل تازه ی اجزاء با یكدیگر و تركیب و تكامل مفهوم نداشت. تا اجزاء و عناصر با یكدیگر نجنگند و در یكدیگر اثر نكنند، مزاج متوسط و تركیب جدید پیدا نمی شود. پس صحیح است كه بگوییم: «تضاد، منشأ خیرات و قائمه ی جهان است و نظام عالم بر آن استوار است» . ما در بخش اول این كتاب آنجا كه درباره ی ماهیّت عدل بحث می كردیم كه چیست، سخن پرمغز صدر المتألّهین را از جلد دوم «اسفار» نقل كردیم كه چگونه دو اقتضاء در ماده ها و صورتها وجود دارد و همان اقتضاهای متضاد ایجاب می كند كه نقشها دائما تغییر كنند و عوض شوند. اكنون سخن دیگری از مشار الیه نقل می كنیم:

صدر المتألّهین در جای دیگر می گوید: [1] لو لا التّضادّ ما صحّ دوام الفیض عن المبدأ الجواد. جهان طبیعت، مملوّ از قطعها و وصلها، بریدنها و پیوندزدن ها، قیچی كردن ها و دوختنهاست و این لازمه ی ساختمان مخصوص این عالم است. ماده ی جهان همچون سرمایه ای است كه در گردش است و سودهایی كه تولید می كند رهین جریان و گردش آن است. اگر جهان، ثابت و لا یتغیّر بود، مانند سرمایه های راكد می شد كه نه سودی تولید می كند و نه زیانی ببار می آورد.

سرمایه ای معیّن و مخصوص كه در یك بازار به جریان می افتد، گاهی سود می آورد و گاهی زیان می برد؛ اما اگر مجموع سرمایه ها را در نظر بگیریم دیگر زیانی وجود ندارد و جریان سرمایه ها حتما زاینده و فزاینده است.

در نظام جهان نیز بكار افتادن همه ی موادّ جهان كه به وسیله ی فرمول قابلیّت ماده و تضادّ صور انجام می گیرد قطعا سودآور است و جهان را به سوی كمال سوق می دهد.

در منطق دیالكتیك، «مسأله ی تضاد» با اهمیت فوق العاده تلقّی شده و مبنای جهان بینی دیالكتیكی قرار گرفته است. ولی خیلی قبل از ظهور این فلسفه، فلاسفه و عرفای اسلام، به اصل تضاد توجه كرده و نكات جالبی در این زمینه بیان كرده اند؛ و حتی از بعضی از منقولات حكمت یونان بدست می آید كه توجه به این اصل در میان فلاسفه ی یونان نیز سابقه داشته است.

طنطاوی در تفسیر «الجواهر» [2]از سقراط نقل می كند كه وی «اصل تضاد» را به عنوان دلیلی برای اثبات زندگی پس از مرگ بكار می برده است.

طنطاوی می نویسد: زمانی كه می خواستند سقراط را اعدام كنند، وی در لحظات آخر زندگی برای اثبات اینكه پس از مرگ زندگی دیگری وجود دارد چنین استدلال كرد:

مولوی درباره ی پرورش اضداد در شكم یكدیگر، می گوید:

* * * ابن خلدون، بنا به نقل «علیّ الوردی» در كتاب «المهزلة» می گوید:

«انّ التّنازع عنصر اساسیّ من عناصر الطّبیعة البشریّة» هگل فیلسوف معروف آلمانی كه قبلا نیز قسمتی از سخنش را نقل كردیم نظر خاصی درباره ی اضداد دارد كه به «دیالكتیك هگل» معروف است و بطور افراط مورد استناد متفلسفان است. وی می گوید:

امیر المؤمنین علی علیه السلام در مواردی متعدّد از خطبه های خویش به قانون تضاد اشاره فرموده است. در خطبه ی 184 می فرماید:

«بتشعیره المشاعر عرف ان لا مشعر له و بمضادّته بین الاشیاء عرف ان لا ضدّ له، و بمقارنته بین الاشیاء عرف ان لا قرین له. ضادّ النّور بالظّلمة، و الوضوح بالبهمة، و الجمود بالبلل، و الحرور بالصّرد، مؤلّف بین متعادیاتها، مقارن بین متبایناتها، مقرّب بین متباعداتها، مفرّق بین متدانیاتها» . در اینجا این امام بزرگوار درباره ی معرفت خدا، از این اصل كه «او مانند هیچ چیز دیگر نیست» استفاده كرده و مقایسه ای منفی بین خدا و جهان بعمل آورده است.

ترجمه و معنی جمله ها این است:

در خطبه ی 1 نهج البلاغه، درباره ی آفرینش آدم می فرماید:

«معجونا بطبیعة الالوان المختلفة، و الاشباه المؤتلفة، و الاضداد المتعادیة، و الاخلاط المتباینة» . در اینجا امیر المؤمنین (ع) پس از بیان این كه خدا گل آدم را از قسمتهای متفاوتی از زمین سرشت و سپس در او روح دمید، در توصیف انسان ساخته شده می فرماید:

---