در جهانی كه حركت و جنبش، مقوّم آن است، حتما باید تضاد حكومت كند، زیرا چنانكه حكما گفته اند «حركت بدون وجود معاوق ممكن نیست» [1]؛ حركت، تكاپو و تلاش است و تلاش وقتی محقّق می شود كه اصطكاك و تصادم وجود داشته باشد.

به بیانی دیگر می توان گفت: هیچ حركت طبیعی بدون قسر ممكن نیست. وقتی جسم به سوی محل طبیعی خود حركت می كند كه در غیر محل طبیعی خودش قرار بگیرد؛ اما زمانی كه جسم در محل طبیعی خود باشد ساكن و بی حركت خواهد بود.

انسان نیز وقتی به سوی كمال می شتابد كه فاقد آن باشد. همواره سعادت انسان در مطلوب داشتن است، و مطلوب داشتن زمانی تحقق می پذیرد كه فقدان و محرومیّت در كار باشد. [2] منطق دیالكتیك، تا آنجا كه به اصل حركت و اصل تضاد و اصل پیوستگی اجزاء طبیعت متكی است مورد قبول ما است. این اصول از دورترین ایام مورد توجه حكمای الهی بوده است. آنچه راه ما را از آنها جدا می كند و در حقیقت هسته ی اصلی تفكر دیالكتیكی از هگل به بعد شمرده می شود چیزهای دیگر است؛ از آن جمله اینكه اندیشه نیز مانند مادّه تحت تأثیر قانون حركت و تضاد و غیره است. قوانین حركت و تضاد و تأثیر متقابل، تا آنجا كه به طبیعت مربوط است صحیح است و اصولی فلسفی است، و اما آنجا كه می خواهند معرفت و شناخت را تابع این قوانین قرار دهند- و از آن جهت است كه آن را منطق می خوانند- غیر قابل قبول است؛ و اكنون فرصت بحث در آنها نیست. [3]

---