تا اینجا سخن از ارتباط و پیوستگی اشیاء در وجود و هستی، و تجربه ناپذیری جهان بود. صرف نظر از این جهت، مطلب دیگری را باید در نظر گرفت، و آن اینكه اشیاء از نظر خوبی و بدی اگر تنها و منفرد و مستقل از اشیاء دیگر در نظر گرفته شوند یك حكم دارند و اگر جزء یك نظام و به عنوان عضوی از اندام در نظر گرفته شوند حكم دیگری پیدا می كنند كه احیاناً ضدّ حكم اولی است. بدیهی است كه همانطور كه اشیاء منفرد واقعی اگر به صورت نظام فرض شوند، وجود واقعی شان انفرادی است و وجود عضوی و اندامی و ارگانیك شان اعتباری است؛ اگر اشیائی كه واقعاً و تكویناً جزء و عضو یك نظامند، به صورت منفرد در نظر گرفته شوند، وجود واقعی شان وجود عضوی و اندامی و ارگانیك است و وجود انفرادی شان، وجود اعتباری. اكنون می گوییم:

اگر بطور منفرد از ما بپرسند كه آیا خط راست بهتر است یا خط كج؟ ممكن است بگوییم خط راست بهتر از خط كج است. ولی اگر خط مورد سؤال، جزئی از یك مجموعه باشد، باید در قضاوت خود، توازن مجموعه را در نظر بگیریم. در یك مجموعه بطور مطلق نه خط مستقیم پسندیده است و نه خط منحنی، چنانكه در چهره، خوب است «ابرو» منحنی باشد و بینی كشیده و مستقیم، خوب است دندان سفید باشد و مردمك چشم مشكی یا زاغ. درست گفته آنكه گفته است:

«ابروی كج ار راست بدی كج بودی» .

در یك مجموعه، هر جزء، موقعیّت خاصی دارد كه بر حسب آن، كیفیّت خاصی برازنده ی اوست:

«از شیر حمله خوش بود و از غزال رم» .

در یك تابلوی نقاشی حتما باید سایه روشن های گوناگون و رنگ آمیزی هایمختلف وجود داشته باشد. در اینجا یك رنگ بودن و یكسان بودن صحیح نیست. اگر بنا شود تمام صفحه ی تابلو یك جور و یكنواخت باشد دیگر تابلویی وجود نخواهد داشت.

وقتی كه جهان را جمعاً مورد نظر قرار دهیم ناچاریم بپذیریم كه در نظام كل و در توازن عمومی، وجود پستیها و بلندیها، فرازها و نشیبها، همواریها و ناهمواریها، تاریكیها و روشناییها، رنجها و لذّتها، موفّقیّتها و ناكامیها همه و همه لازم است.

اساساً اگر اختلاف و تفاوت وجود نداشته باشد، از كثرت و تنوّع خبری نخواهد بود و موجودات گوناگون وجود نخواهد داشت، دیگر مجموعه و نظام مفهومی ندارد (نه مجموعه ی زیبا و نه مجموعه ی زشت) . اگر بنا بود در جهان، تفاوت و اختلاف نباشد، لازم بود از یك ماده ی ساده و بسیطی همچون كربن مثلاً، سراسر هستی تشكیل شده باشد. شكوه و زیبایی جهان در تنوّع پهناور و اختلافهای رنگارنگ آن است. قرآن كریم، وجود اختلافها را از آیات و نشانه های قدرت حكیم و حاكم لایزال می شمرد؛ اختلاف الوان، اختلاف زبانها، اختلاف شب و روز، اختلاف انسانها و غیره.