اكنون وارد اصل جواب می شویم. مطلب عمده این است كه نظام عالم را بشناسیم. آیا نظام عالم یك نظام قراردادی است یا یك نظام ذاتی؟ معنی خلقت و آفرینش از این نظر چیست؟ آیا معنی آن این است كه خداوند مجموعی از اشیاء و حوادث می آفریند در حالی كه هیچ رابطه ی واقعی و ذاتی میان آنها نیست، بعد آنها را به صف می كشد و یكی را پشت سر دیگری قرار می دهد و از این قرارداد، نظام و سنّت، و مقدّمه و نتیجه، و مغیا و غایت پیدا می شود؟ یا آنكه روابط علل و اسباب با معلولات و مسبّبات، و روابط مقدّمات با نتایج، و روابط مغیاها با غایتها طوری است كه قرار گرفتن هر معلولی و مسبّبی در دنبال علّت و سبب خود، و قرار گرفتن هر نتیجه به دنبال مقدّمه ی خود، و قرار گرفتن هر غایت به دنبال مغیای خود، عین وجود آن است، و به اصطلاح: «مرتبه ی هر وجود در نظام طولی و عرضی جهان مقوّم ذات آن وجود است» آنچنان كه مراتب اعداد هستند. اینك توضیح و مثالی از اعداد:

در اعداد می بینیم كه عدد «یك» قبل از عدد «دو» ، و عدد «دو» قبل از عدد «سه» و بعد از عدد «یك» است؛ و همچنین هر عددی غیر از عدد «یك» ، بعد از عددی و قبل از عدد دیگر است. هر عددی مرتبه ای را اشغال كرده است و در مرتبه ی خود احكام و آثاری دارد و مجموع اعداد كه محدود به حدی نیستند نظامی را بوجود آورده اند.

اعداد چه وضعی دارند؟ آیا وجود و ماهیّت اعداد، با درجه و مرتبه ی آنها دو امر جداگانه اند و هر یك از اعداد از خود وجود و ماهیتی مستقلّ از درجه و مرتبه ی خود دارد و می تواند هر مرتبه و درجه ای را اشغال كند؛ مثلاً عدد پنج به هر حال عدد پنج است وفرقی نمی كند كه میان عدد چهار و عدد شش باشد و یا میان عدد شش و عدد هشت، و آن چیزی كه میان عدد چهار و عدد شش قرار می گیرد عدد هفت باشد؟ آیا اینطور است؟ آیا وقوع هر یك از اعداد در هر مرتبه ای با حفظ ماهیّت آنها ممكن است؟ مانند انسانهایی كه در اجتماع، مراتبی را اشغال می كنند و آن مراتب اجتماعی تأثیری در هویّت و ماهیّت آنها ندارد؛ هویّت و ماهیّتشان هم هیچ بستگی به آن مراتب ندارد؛ یا كار بر خلاف این است؟ عدد پنج، ماهیتش پنج است، و پنج بودن پنج، با مرتبه و درجه اش، یعنی با اینكه میان عدد چهار و عدد شش باشد یكی است نه دو تا؛ فرض وقوع عدد پنج در میان عدد شش و عدد هشت مساوی است با اینكه پنج، پنج نباشد، و خود هفت باشد، یعنی پنج مفروض و خیالی ما پنج نیست، بلكه همان هفت است كه در جای خود قرار دارد و ما به غلط و توهّم، نام آن را پنج گذاشته ایم. به عبارت دیگر:

فرض اینكه عدد پنج در جای عدد هفت قرار گیرد صرفاً یك تخیّل پوچ و بی معنی و غیر معقولی است كه خیال و واهمه ی ما انجام می دهد.

اكنون ببینیم نظام علل و معلولات، و اسباب و مسببات، و مقدّمات و نتائج، چگونه است؟ آیا اینها یك بار آفریده می شوند و بار دیگر جا و مرتبه برای آنها قرار داده می شود؟ و یا اینكه وجودشان مساوی است با مرتبه ای كه در آن مرتبه قرار گرفته اند؟ مثلاً سعدی در مرتبه و درجه ی خاصّی از شرایط مكانی و زمانی قرار گرفته است كه در نتیجه از لحاظ زمانی بر ما تقدّم دارد. آیا سعدی آفریده شده و سپس در آن شرایط خاص قرار گرفته است؟ و یا وجود سعدی مساوی است با آن درجه ی خاص از وجود با همه ی آن شرایط؛ زمان و مكان و مرتبه و مقام و نسبتهایی كه سعدی با اشیاء دیگر پیدا كرده است جزء فرمول وجود سعدی است؛ وجود سعدی یعنی مجموع آنها؛ علی هذا جدا كردن سعدی از زمان و مكان خود یعنی جدا كردن سعدی از خود؛ یعنی اینكه سعدی، سعدی نباشد، بلكه مثلا جامی را كه در زمان بعد است سعدی فرض كرده و نام سعدی به آن داده ایم.

بحث نظام وجود، بحث دلكشی است. برخی پنداشته اند كه اگر نظام هستی و قرار گرفتن هر معلولی را در جای خود یك امر ضروری و قطعی بدانند نوعی محدودیّت برای قدرت و اراده ی مطلقه ی باری تعالی قائل شده اند؛ غافل از اینكه سخن در این نیست كه چیزی غیر از خود موجودات جهان در جهان هست كه باید باشد و تخلف پذیر نیست و آن چیز همان نظام و ترتیب موجودات است؛ سخن در این است كه ترتیب و نظام موجودات عین وجود آنهاست كه از ناحیه ی ذات حق افاضه می شود؛ اراده ی حق است كه به آنها نظام داده است ولی نه به این معنی كه با یك اراده آنها راآفریده و با اراده ای دیگر به آنها نظام داده است تا فرض شود اگر اراده ی به نظام برداشته شود، اراده ی به اصل آفرینش آنها باقی بماند. چون وجود موجودات و مرتبه ی وجود آنها یكی است، اراده ی وجود آنها عین اراده ی نظام، و اراده ی نظام عین اراده ی وجود آنها است.

از اینرو اراده ی باری تعالی به وجود هر شی ء، تنها از راه اراده ی وجود سبب آن چیز صورت می گیرد، و اراده ی وجود آن سبب، از راه اراده ی وجود سبب سبب صورت می گیرد، و جز این، محال است. موجودات در نظام طولی منتهی می شوند به سببی كه مستقیماً اراده ی حق به او تعلّق گرفته است، اراده ی حق وجود او را، عین اراده ی وجود همه ی اشیاء و همه ی نظامات است. وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ [1] علی هذا درباره ی باری تعالی نیز در عین لایتناهی بودن قدرت و اراده، و در عین اینكه او مقهور نظامی كه خود آفریده نیست، هم حكمت صدق می كند و هم مصلحت.

معنی حكمت باری تعالی این است كه اشیاء را به غایات و كمالات وجودی شان می رساند. ولی معنی حكمت در فعل بشر این است كه كاری را برای رسیدن خودش به غایت و كمالی انجام می دهد.

چون وجود مسبّب و انتساب و ارتباطش با سبب خودش یكی است و دو چیز نیست تا فرض تفكیك در آن بشود، پس اراده ی باری تعالی او را، عبارت است از اراده ی ارتباط او با سبب خاصّ خودش، و اراده ی آن سبب نیز مساوی است با اراده ی ارتباط آن با سبب خاص خودش، تا می رسد به سببی كه اراده ی آن سبب، مساوی است با ارتباط با ذات حق، و اراده ی حق او را، مساوی است با اراده ی همه ی اشیاء و همه ی روابط و همه ی نظامات.

---