این تیپ برای خود دو نوع دلیل می آورند: عقلی و نقلی.

1. دلیل عقلی: برهان منطقی و دلیل عقلیی كه می گوید عمل نیك از هر كس كه صادر شود پاداش خواهد داشت بر دو مقدمه استوار است:

الف. اینكه خدای متعال با همه ی موجودات، نسبتی متساوی و یكسان دارد؛ نسبت خدا با همه ی زمانها و همه ی مكانها متساوی است؛ خدا همانگونه كه در شرق هست، در غرب هم هست؛ همانطوری كه در بالا هست در پایین هم هست؛ خدا در زمان حال هست و در زمان گذشته و آینده نیز بوده و خواهد بود؛ گذشته و حال و آینده برای خدا بی تفاوت است، همانطوری كه بالا و پایین و شرق و غرب برای او یكسان است؛ بندگان و مخلوقات هم برای او یكسانند، او با هیچ كس خویشاوندی و رابطه ی خصوصی ندارد؛ علی هذا نظر لطف و یا نظر غضب خداوندی به بندگان نیز یكسان است مگر آنكه از ناحیه ی بندگان تفاوتی در كار باشد [1].

علی هذا هیچ كس بیجهت نزد خدا عزیز نیست و هیچ كس هم بی دلیل خوار و مطرود نمی شود، خدا با كسی نسبت خویشاوندی و یا همشهری گری ندارد، هیچ كس هم سوگلی و عزیز دردانه ی خدا نیست.

چون نسبت خدا با همه ی موجودات یكسان است دیگر دلیلی ندارد كه عمل نیك از یك نفر مقبول باشد و از یك نفر دیگر مقبول نباشد؛ اگر اعمال یكسان باشند جزاء آنها هم یكسان خواهد بود، زیرا فرض این است كه نسبت خدا با همه ی مردم یكسان است؛ پس عدالت ایجاب می كند خداوند به همه ی بندگانی كه كار نیك انجام می دهند- اعمّ از مسلمان و غیر مسلمان- یكسان پاداش بدهد.

ب. مقدمه ی دوم اینكه: خوبی و بدی اعمال، قراردادی نیست بلكه واقعی است. به اصطلاح علمای كلام و علمای فنّ اصول فقه، «حسن» و «قبح» افعال، ذاتی است؛ یعنی كارهای نیك و زشت ذاتاً متمایزند؛ كارهای خوب ذاتاً خوب هستند و كارهای بد ذاتاً بدند. راستی، درستی، احسان، خدمت به خلق. . . ذاتاً نیكند، و دروغ و دزدی و ستمگری طبعاً بدند. خوب بودن «راستی» و بد بودن «دروغ» نه بدان جهت است كه خدا به آن امر كرده است و از این نهی كرده است؛ بلكه برعكس است، چون «راستی» خوب بوده است خدا به آن امر فرموده و چون «دروغ» بد بوده است خدا از آن نهی فرموده است. به عبارت كوتاه تر امر و نهی خدا تابع «حسن» و «قبح» ذاتی افعال است، نه برعكس.

از این دو مقدمه چنین نتیجه می گیریم كه چون خداوند اهل تبعیض نیست و چون عمل نیك از هر كس نیك است، پس هر كس كار نیك بكند ضرورتاً و الزاماً از طرف خدای متعال پاداش نیك خواهد داشت.

عیناً به همین بیان در مورد كارهای زشت و گناه هم تفاوتی بین ارتكاب كنندگان نیست.

{TZ نكته ی جالبی كه در این جمله هست این است كه وقتی خدا را به دوری توصیف می كند صفتی از صفات مخلوقات را شاهد آن ذكر می كند و آن دیدن است: «كسی نمی تواند او را ببیند» و زمانی كه خدا را به قرب توصیف می كند صفتی از صفات خدا را دلیل آن می آورد و آن حضور و آگاهی خداست. آنجا كه سخن از كار ماست، خدا را به دوری نسبت می دهیم و آنجا كه سخن از كار او است صفت قرب را به او نسبت می دهیم.

سعدی نیكو آورده است:

T}2. دلیل نقلی: قرآن كریم در آیات بسیاری اصل عدم تبعیض میان بشر را در پاداش داشتن عمل خیر و كیفر داشتن عمل شر- كه در استدلال عقلی فوق، ذكر شد- تأیید می كند. قرآن با یهودیان كه دارای فكر تبعیض بودند سخت مبارزه كرده است.

یهودیها معتقد بودند- و هم اكنون نیز معتقدند- كه نژاد اسرائیل محبوب خداست، می گفتند ما پسران خدا و دوستان وی هستیم، فرضا خدا ما را به جهنم ببرد برای مدت محدودی بیش نخواهد بود. قرآن اینگونه افكار را «آرزوها» و خیالات باطل می نامد و سخت با آن به مبارزه برخاسته است. قرآن مسلمانانی را كه دچار اینگونه غرورها شده اند نیز تخطئه فرموده است. اینك قسمتی از آیات قرآن در این زمینه:

1. وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا اَلنّارُ إِلاّ أَیّاماً مَعْدُودَةً، قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اَللّهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اَللّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اَللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ. `بَلی مَنْ كَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ اَلنّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ. `وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ اَلْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ [2].

2. قرآن در جای دیگر در پاسخ همین پندار یهود می گوید:

وَ غَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ ما كانُوا یَفْتَرُونَ. `فَكَیْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِیَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ وَ وُفِّیَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ [3].

3. در جای دیگر، مسیحیها هم به یهود افزوده شده اند و جمعا مورد تخطئه ی قرآن قرار گرفته اند:

وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ اَلْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصاری ، تِلْكَ أَمانِیُّهُمْ، قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِینَ. `بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ [4].

4. در سوره ی نساء، مسلمانان هم به یهود و نصاری ضمیمه شده اند. قرآن كریم اندیشه ی تبعیضهای بی جهت را از هر كس كه باشد می كوبد. گویی مسلمانان از افكار اهل كتاب متأثر شده و در برابر ادعای آنان كه خود را عزیز بلا جهت می پنداشتند، اینان هم چنین ادعائی را در مورد خود روا داشته بودند. قرآن كریم در ابطال این خیالهای خام چنین می فرماید:

لَیْسَ بِأَمانِیِّكُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ اَلْكِتابِ، مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اَللّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً. `وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ اَلصّالِحاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً [5].

5. گذشته از آیاتی كه قربها و عزتهای بی جهت را محكوم می كند، آیات دیگری هست كه مضمونش این است كه خدای متعال اجر هیچ كار نیكی را ضایع نمی كند.

این آیات نیز دلیل قبولی عمل خیر عموم مردم- اعمّ از مسلمان و غیر مسلمان- گرفته شده است. در سوره ی «زلزلت» می خوانیم:

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ، `وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ [6].

در جای دیگر می فرماید:

إِنَّ اَللّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ اَلْمُحْسِنِینَ [7].

در جای دیگر می فرماید:

إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً [8].

لحن این آیات طوری است كه آنها را از عمومات غیر قابل تخصیص قرار می دهد.

علمای علم اصول می گویند: برخی از عامها استثناءناپذیر و غیر قابل تخصیصند؛ یعنی لحن و لسان عام طوری است كه تخصیص بردار و استثناءپذیر نیست. وقتی گفته می شود «ما اجر نیكوكار را ضایع نمی كنیم» معنایش این است كه مقام خدایی ما ایجاب می كند كه عمل نیك را حفظ كنیم پس محال است كه خدا در یك جا از مقام خدایی خود دست بردارد و عمل نیكی را ضایع سازد.

6. آیه ی دیگری هست كه در این بحث، زیاد مورد استناد قرار می گیرد و گفته می شود كه صریح در مدعاست:

إِنَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ اَلَّذِینَ هادُوا وَ اَلصّابِئُونَ وَ اَلنَّصاری مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ [9].

در این آیه، برای رستگاری و ایمنی از عذاب خدا سه شرط ذكر شده است:

ایمان به خدا، ایمان به روز رستاخیز، و عمل نیك؛ قید دیگری نشده است.

برخی از روشنفكر مآبها پا فراتر نهاده و گفته اند كه هدف انبیاء دعوت به عدالت و نیكوكاری است و بنابر قانون «خذ الغایات و اترك المبادی» (هدف را بگیر و مقدمات را رها كن) باید بگوییم كه عدالت و نیكوكاری حتی از مردمان كافر به خدا و قیامت هم مقبول است. بنابراین كسانی كه منكر خدا و قیامتند ولی خدمات بزرگ فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی به بشریّت تقدیم می دارند دارای اجر بزرگی خواهند بود.

البته اینها به آیاتی از قبیل «إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً» و یا «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ» می توانند استدلال كنند اما آیاتی از قبیل آیه ی فوق خلاف مدعای آنها را بیان می كند.

اكنون دلائل گروه دیگر را ملاحظه كنیم:

---