اساسی ترین شرط سلامت قلب، تسلیم بودن در مقابل حقیقت است. تسلیم سه مرحله دارد: تسلیم تن، تسلیم عقل، تسلیم دل.

زمانی كه دو حریف با یكدیگر نبرد می كنند و یكی از طرفین احساس شكست می كند ممكن است تسلیم گردد. در این گونه تسلیمها، معمولا حریف مغلوب دستهای خود را به عنوان تسلیم بالا می كند و از ستیز و جنگ بازمی ایستد و در اطاعت حریف درمی آید یعنی هر طوری كه حریفش فرمان دهد عمل می كند.

در این نوع از تسلیم، تن و جسم تسلیم می شود اما فكر و اندیشه تسلیم نمی گردد، بلكه مرتبا در فكر تمرّد است، دائما می اندیشد كه چگونه ممكن است فرصتی بدست آورد تا دوباره بر حریف چیره گردد. این وضع عقل و فكر او است و از لحاظ عواطف و احساسات نیز دائما به دشمن نفرین می فرستد. اینگونه از تسلیم كه تسلیم بدن است منتهای قلمروی است كه زور می تواند تسخیر كند.

مرحله ی دیگر تسلیم، تسلیم عقل و فكر است. قدرتی كه می تواند عقل را تحت تسلیم درآورد قدرت منطق و استدلال است. در اینجا از زور و بازو كاری ساخته نیست. هرگز ممكن نیست كه با كتك زدن، به یك دانش آموز فهمانید كه مجموع زوایای مثلث برابر با دو قائمه است. قضایای ریاضی را با استدلال باید ثابت كرد و راهی دیگر ندارد. عقل را فكر و استدلال، تسخیر و وادار به تسلیم می كند. اگر دلیل كافی وجود داشته باشد و بر عقل عرضه شود و آن را فهم كند، تسلیم می گردد و لو آنكه همه ی زورهای جهان بگوید تسلیم نباش.

معروف است وقتی كه گالیله را به خاطر اعتقاد به حركت زمین و مركزیّت خورشید شكنجه می دادند وی از بیم اینكه او را آتش بزنند از عقیده ی علمی خود اظهار توبه كرد، در همان حال روی زمین چیزی می نوشت، دیدند نوشته است:

زور می تواند بشر را وادار كند كه به زبان از گفته ی خویش برگردد ولی فكر بشر هرگز تسلیم نمی شود مگر وقتی كه با نیروی منطق و برهان مواجه گردد.

قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِینَ [1].

سومین مرحله ی تسلیم، تسلیم قلب است. حقیقت ایمان تسلیم قلب است، تسلیم زبان یا تسلیم فكر و عقل اگر با تسلیم قلب توأم نباشد ایمان نیست. تسلیم قلب مساوی است با تسلیم سراسر وجود انسان و نفی هرگونه جحود و عناد.

ممكن است كسی در مقابل یك فكر، حتی از لحاظ عقلی و منطقی تسلیم گردد ولی روحش تسلیم نگردد. آنجا كه شخص از روی تعصب، عناد و لجاج می ورزد و یا به خاطر منافع شخصی زیر بار حقیقت نمی رود، فكر و عقل و اندیشه اش تسلیم است اما روحش متمرّد و طاغی و فاقد تسلیم است و به همین دلیل فاقد ایمان است، زیرا حقیقت ایمان همان تسلیم دل و جان است.

خدای متعال می فرماید:

یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اُدْخُلُوا فِی اَلسِّلْمِ كَافَّةً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ اَلشَّیْطانِ [2].

یعنی روحتان با عقلتان جنگ نكند، احساساتتان با ادراكاتتان ستیز ننماید.

داستان شیطان كه در قرآن كریم آمده است نمونه ای از كفر قلب و تسلیم عقل است. شیطان خدا را می شناخت، به روز رستاخیز نیز اعتقاد داشت، پیامبران و اوصیاء پیامبران را نیز كاملا می شناخت و به مقام آنها اعتراف داشت، در عین حال خدا او را كافر نامیده و درباره اش فرموده است:

وَ كانَ مِنَ اَلْكافِرِینَ [3].

دلیل بر اینكه از نظر قرآن، شیطان خدا را می شناخت این است كه قرآن صریحا می گوید: او به خالقیّت خدا اعتراف داشت؛ خطاب به خداوند گفت:

خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ [4].

و دلیل بر اینكه به روز رستاخیز اعتقاد داشت این است كه گفت:

أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. [5] و دلیل بر شناخت وی انبیاء و معصومین را این است كه گفت:

فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ `إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ [6].

مراد از بندگان خالص شده كه نه تنها عملشان مخلصانه است بلكه سراسر وجودشان از غیر خدا پاك و آزاد است، اولیاء خدا و معصومین از گناهند؛ شیطان آنان را نیز می شناخته است و به عصمت آنان هم معتقد بوده است.

قرآن در عین اینكه شیطان را شناسای همه ی این مقامات معرفی می كند او را كافر می خواند و كافر می شناسد؛ پس معلوم می شود: تنها شناسایی و معرفت، یعنی تسلیم فكر و ادراك، برای اینكه موجودی مؤمن شناخته شود كافی نیست، چیز دیگر لازم است.

از نظر منطق قرآن چرا شیطان با اینهمه شناساییها، از كافران محسوب گشته است؟ معلوم است، برای اینكه در عین قبول ادراكاتش حقیقت را، احساساتش به ستیزه برخاست، دلش در برابر درك عقلش قیام كرد، از قبول حقیقت اباء و استكبار نمود، تسلیم قلب نداشت.

---