از مجموع آنچه در این بخش درباره ی اعمال نیك و بد مردم مسلمان و مردم غیر مسلمان گفته شد نتایج زیر بدست آمد:

1. هر یك از سعادت و شقاوت، درجات و مراتبی دارد؛ نه اهل سعادت در یك درجه و مرتبه اند و نه اهل شقاوت. این مراتب و تفاوتها، درباره ی اهل بهشت به عنوان «درجات» و درباره ی اهل جهنم به عنوان «دركات» تعبیر می شود.

2. چنین نیست كه همه ی اهل بهشت از اول به بهشت بروند؛ همچنان كه همه ی اهل جهنم «خالد» نیستند؛ یعنی برای همیشه در جهنم باقی نمی مانند. بسیاری از بهشتیان آنگاه به بهشت خواهند رفت كه دورانهای بسیار سختی از عذاب در برزخ یا آخرت تحمل كنند. یك نفر مسلمان و شیعه باید بداند كه فرضاً ایمان سالمی با خود ببرد، اگر خدای ناخواسته در دنیا مرتكب فسقها و فجورها و ظلمها و جنایتها بشود مراحل بسیار سختی را در پیش دارد و بعضی از گناهان، خطر بالاتری دارد و احیاناً موجب خلود در آتش است.

3. افرادی كه به خدا و آخرت ایمان ندارند، طبعاً هیچ عملی را به منظور بالا رفتن به سوی خدا انجام نمی دهند، و چون به این منظور انجام نمی دهند قهراً سیر و سلوكی از آنها به سوی خدا و عالم آخرت صورت نمی گیرد؛ پس طبعاً آنها به سوی خدا و ملكوت خدا بالا نمی روند و به بهشت نمی رسند؛ یعنی به مقصدی كه به سوی آن نرفته اند، به حكم آنكه نرفته اند، نمی رسند.

4. افرادی كه به خدا و آخرت ایمان دارند و اعمالی با انگیزه ی تقرّب به خدا انجام می دهند و در كار خود خلوص نیّت دارند، عمل آنها مقبول درگاه الهی است و استحقاق پاداش و بهشت می یابند اعمّ از آنكه مسلمان باشند یا غیر مسلمان.

5. غیر مسلمانانی كه به خدا و آخرت ایمان دارند و عمل خیر به قصد تقرّب به خداوند انجام می دهند، به موجب اینكه از نعمت اسلام بی بهره اند طبعاً از مزایای استفاده از این برنامه ی الهی محروم می مانند؛ از اعمال خیر آنها آن اندازه مقبول است كه با برنامه ی الهی اسلام منطبق است؛ مانند انواع احسانها و خدمتها به خلق خدا. اما عبادات مجعوله كه اساسی ندارد طبعا نامقبول است و یك سلسله محرومیّتها كه از دست نارسی به برنامه ی كامل ناشی می شود شامل حال آنها می گردد.

6. عمل خیر مقبول، اعمّ از آنكه از مسلمان صادر شود یا از غیر مسلمان، یك سلسله آفتها دارد كه ممكن است بعد عارض شود و آن را فاسد نماید. در رأس همه ی آن آفتها، جحود و عناد و كافر ماجرایی است. علی هذا اگر افرادی غیر مسلمان اعمال خیر فراوانی به قصد تقرّب به خدا انجام دهند، اما وقتی كه حقایق اسلام بر آنها عرضه گردد تعصب و عناد بورزند و انصاف و حقیقت جویی را كنار بگذارند، تمام آن اعمالخیر هبا و هدر است كرماد اشتدّت به الرّیح فی یوم عاصف [1]. 7. مسلمانان و سایر اهل توحید واقعی اگر مرتكب فسق و فجور شوند و به برنامه ی عملی الهی خیانت كنند مستحقّ عذابهای طولانی در برزخ و قیامت خواهند بود و احیاناً به واسطه ی بعضی از گناهان، مانند قتل مؤمن بی گناه عمداً، برای ابد در عذاب باقی خواهند ماند.

8. اعمال خیر افرادی كه به خدا و قیامت ایمان ندارند و احیاناً برای خدا شریك قائلند موجب تخفیف و احیانا رفع عذاب آنها خواهد بود.

9. سعادت و شقاوت تابع شرایط واقعی و تكوینی است نه شرایط قراردادی.

10. آیات و روایاتی كه دلالت می كند خداوند عمل صالح و خیر را قبول می فرماید تنها ناظر به حسن فعلی اعمال نیست؛ از نظر اسلام، عمل، آنگاه خیر و صالح محسوب می گردد كه از دو جهت حسن داشته باشد: جهت فعلی و جهت فاعلی.

11. آیات و روایاتی كه دلالت می كند اعمال منكران نبوّت یا امامت مقبول نیست، ناظر به آن است كه آن انكارها از روی عناد و لجاج و تعصب باشد؛ اما انكارهایی كه صرفاً عدم اعتراف است و منشأ عدم اعتراف هم قصور است نه تقصیر، مورد نظر آیات و روایات نیست. این گونه منكران از نظر قرآن كریم، مستضعف و مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّهِ به شمار می روند.

12. به نظر حكماء اسلام از قبیل بو علی و صدر المتألّهین، اكثریّت مردمی كه به حقیقت اعتراف ندارند قاصرند نه مقصّر؛ چنین اشخاصی اگر خداشناس نباشند معذّب نخواهند بود- هر چند به بهشت هم نخواهند رفت- و اگر خداشناس باشند و به معاد اعتقاد داشته باشند و عملی خالص قربة الی اللّه انجام دهند پاداش نیك عمل خویش را خواهند گرفت. تنها كسانی به شقاوت كشیده می شوند كه مقصّر باشند نه قاصر.

---