سختی و گرفتاری، هم تربیت كننده ی فرد و هم بیدار كننده ی ملتهاست. سختی، بیدار سازنده و هوشیار كننده ی انسانهای خفته و تحریك كننده ی عزمها و اراده هاست.

شدائد همچون صیقلی كه به آهن و فولاد می دهند، هر چه بیشتر با روان آدمی تماس گیرد او را مصمم تر و فعّال تر و برنده تر می كند؛ زیرا خاصیت حیات این است كه در برابر سختی مقاومت كند و بطور خودآگاه و یا ناخودآگاه آماده ی مقابله با آن گردد.

سختی همچون كیمیا، خاصیت قلب ماهیّت كردن دارد، جان و روان آدمی را عوض می كند. اكسیر حیات دو چیز است: عشق، و آن دیگر بلاء. این دو، نبوغ می آفرینند و از موادّ افسرده و بی فروغ، گوهرهایی تابناك و درخشان به وجود می آورند.

ملتهایی كه در دامان سختیها و شدائد بسر می برند نیرومند و با اراده می گردند.

مردم راحت طلب نازپرورده، محكوم و بدبختند.

مولوی در داستان زندان یوسف، چه زیبا و عالی سروده است:

در جای دیگر برای تفهیم این حقیقت، حالت حیوانی را نقل می كند كه هر چه او را چوب می زنند فربه می گردد:

سپس تأثیر بلا را در پاكیزه كردن روح، تشبیه می كند به داروهایی كه هنگام دبّاغی برای پاكیزه كردن پوست بكار می رود:

علیّ بن الجهم از شعرای عهد متوكّل عباسی است؛ شاعری توانا است؛ این شاعر به زندان افتاد و در فوائد زندان و پرورش دهندگی آن و افتخارآمیز بودن آن برای احرار و آزادگان، و بالاخره درباره ی اینكه زندان رفتن نشانه ی چه فضیلتی و بوجودآورنده ی چه فضائلی است اشعاری بسیار عالی دارد و مسعودی در «مروج الذهب» نقل كرده است و ما برای اهل ادب نقل می كنیم:

قالوا حبست فقلت لیس بضائر

حبسی و ایّ مهنّد لا یغمد؟

او ما رأیت اللّیث یألف غیلة

كبرا و اوباش السّباع تردّد؟

و النّار فی احجارها مخبوءة

لا تصطلی ما لم تثرها الازند

و الحبس ما لم تغشه لدنیّة

شنعاء نعم المنزل المستورد