اعمال و افعال بشر از آن سلسله حوادث است كه سرنوشت حتمی و تخلّف ناپذیر ندارد، زیرا بستگی دارد به هزاران علل و اسباب و از آن جمله انواع اراده ها و انتخابها و اختیارها كه از خود بشر ظهور می كند. تمام امكاناتی كه در مورد جمادات و نباتات و افعال غریزی حیوان وجود دارد و تمام «اگر» هایی كه در وقوع آنها هست، در افعال و اعمال بشر هست. در رشد یك درخت و یا انجام عمل غریزی یك حیوان، هزاران «اگر» كه همان شرایط طبیعی هستند می توانند وجود داشته باشند.

همه ی آن «اگر» ها در افعال و اعمال انسان هست بعلاوه ی اینكه در انسان عقل و شعور و اراده ی اخلاقی و قوّه ی انتخاب و ترجیح آفریده شده است.

انسان قادر است عملی را كه صددرصد با غریزه ی طبیعی و حیوانی او موافق است و هیچ رادع و مانع خارجی وجود ندارد، به حكم تشخیص و مصلحت اندیشی ترك كند، و قادر است كاری را كه صد در صد مخالف طبیعت اوست و هیچ گونه عامل اجبار كننده یخارجی هم وجود ندارد، به حكم مصلحت اندیشی و نیروی خرد، آن را انجام دهد.

انسان مانند حیوان تحت تأثیر محرّكات نفسانی و رغبتهای درونی واقع می شود، امّا در مقابل آنها دست بسته و مسخّر نیست؛ از یك نوع حرّیتی برخوردار است. یعنی اگر همه ی عواملی كه برای یك حیوان در انجام عمل غریزی فراهم است و الزاماً او را وادار به عمل و حركت می كند برای انسان فراهم باشد، تازه راه فعل و ترك برای او از ناحیه ی عقل و اراده ی خودش باز است. انجام این عمل مشروط است به اینكه قوّه ی تمیز و تشخیص او همانند یك شورای عالی به تصویب برساند و قوّه ی اراده ی او مانند یك قوّه ی مجریّه به كار بیفتد. اینجاست كه تأثیر انسان در سرنوشت خود به عنوان یك عامل مختار، یعنی عاملی كه پس از آنكه همه ی شرایط طبیعی فراهم است در انتخاب فعل و ترك «آزاد» است، معلوم می شود.

معنی آزادی انسان این نیست كه از قانون علّیت آزاد است، زیرا گذشته از اینكه آزادی از قانون علّیت فی حدّ ذاته محال است، با اختیار ارتباط ندارد، بلكه این گونه آزادی با اجبار یكسان است. چه فرق می كند كه انسان از ناحیه ی عامل خاصّی مجبور و مكره باشد كه بر خلاف میل و خواست خود عمل بكند، یا اینكه خود عمل از قانون علّیت آزاد باشد و با هیچ علّتی و از آن جمله خود بشر بستگی نداشته باشد و خود بخود واقع شود؟ ! اینكه می گوییم بشر مختار و آزاد است به این معنی است كه عمل او از خواست و رضایت كامل او و تصویب قوّه ی تمیز او سرچشمه می گیرد و هیچ عاملی او را بر خلاف میل و رغبت و رضا و تشخیص او وادار نمی كند؛ نه قضا و قدر و نه عامل دیگر.

خلاصه اینكه چون تمام علل و اسباب، مظاهر قضا و قدر الهی می باشند، در مورد هر حادثه ای، هر اندازه علل و اسباب مختلف و جریانهای مختلف متصوّر باشد، قضا و قدرهای گوناگون متصوّر است. آن جریانی كه واقع می شود و صورت می گیرد، به قضا و قدر الهی است و آن جریانی هم كه متوقّف می شود، به قضا و قدر الهی است.