ولی از بیان گذشته نباید چنین تصوّر كرد كه طرح مسأله ی قضا و قدر و جبر و اختیار در میان مسلمین تنها ریشه ی اجتماعی و سیاسی دارد. بعداً توضیح خواهم داد كه این مسأله قبل از هر چیز دیگر یك مشكله ی علمی و یك مجهول فلسفی و عقده ی فكری است كه برای هر فرد و هر ملّتی كه [در او] استعداد اندیشیدن در مسائل كلّی وجود داشته باشد، خواه ناخواه پیش می آید و شاید در همه ی جهان ملّتی یافت نشود كه درباره ی این موضوع به نحوی فكر نكرده باشد.