در مثالهای گذشته آنچه راجع به علل و اسباب و عوامل مؤثّر در تغییر سرنوشت ذكر كردیم از حدود عوامل مادّی و تأثیرات آنها تجاوز نمی كرد؛ یعنی دنیای حوادث را فقط از جنبه ی ابعاد مادّی و روابط حسّی و جسمانی در نظر گرفتیم و عواملی كه در علل و معلولات شركت دادیم تنها عوامل مادّی و حسّی بود. بدیهی است از نظر جهان بینی مادّی تنها باید به همین عوامل و روابط علّیّ و معلولی میان آنها اكتفا كرد. امّا از نظر جهان بینی الهی كه واقعیّت را در چهار چوب مادّه و جسم و كیفیّات و انفعالات جسمانی محدود و محصور نمی داند، دنیای حوادث دارای تاروپودهایی بیشتر و پیچیده تر است و عواملی كه در پدید آمدن حوادث شركت دارند بسی افزون تر می باشند.

از نظر مادّی عوامل مؤثّر در اجل و روزی و سلامت و سعادت و خوشبختی منحصرا مادّی است. تنها عوامل مادّی است كه اجل را نزدیك یا دور می كند؛ روزی را توسعه می دهد یا تنگ می كند؛ به تن سلامت می دهد یا می گیرد؛ خوشبختی و سعادت را تأمین یا نابود می كند. امّا از نظر جهان بینی الهی، علل و عوامل دیگری كه عوامل روحی و معنوی نامیده می شوند نیز همدوش عوامل مادّی در كار اجل و روزی و سلامت و سعادت و امثال این امور مؤثّرند.

از نظر جهان بینی الهی، جهان یك واحد زنده و با شعور است؛ اعمال و افعال بشر حساب و عكس العمل دارد؛ خوب و بد در مقیاس جهانی بی تفاوت نیست؛ اعمال خوب و بد بشر مواجه می شود با عكس العملهایی از جهان كه احیاناً در دوره ی حیات و زندگی خود فرد به او می رسد.

ایذاء جاندار، اعمّ از حیوان و انسان، خصوصا ایذاء به صاحبان حقوق، از قبیل پدر و مادر و معلّم، آثار سوئی در همین زندگی دنیایی بار می آورد؛ در طبیعت مكافات هست. این آثار و نتایج، خود قسمتی از مظاهر قضا و قدر است. بدیهی است كه این گونه قضایا و ارتباطات میان حوادث و پدیده ها با جهان بینی الهی كه جهان را یك دستگاه واحد زنده ی صاحب اراده و شعور می داند، قابل توجیه است و بخشی از روابط علّیّ و معلولی را تشكیل می دهد و امّا با طرز تفكّر مادّی و جهان بینی ماتریالیستیقابل توجیه نیست.

از نظر جهان بینی الهی، جهان هم شنواست و هم بینا؛ ندا و فریاد جاندارها را می شنود و به آنها پاسخ می دهد. به همین جهت دعا یكی از علل این جهان است كه در سرنوشت انسان مؤثّر است، جلوی جریانهایی را می گیرد و یا جریانهایی به وجود می آورد. به عبارت دیگر، دعا یكی از مظاهر قضا و قدر است كه در سرنوشت حادثه ای می تواند مؤثّر باشد یا جلوی قضا و قدری را بگیرد.

همچنین صدقات و احسانها یكی دیگر از عوامل و مظاهر قضا و قدر است كه از مجاری معنوی در تغییر و تبدیل سرنوشتها مؤثّر است.

به طور كلّی گناه و طاعت، توبه و پرده دری، عدل و ظلم، نیكوكاری و بدكاری، دعا و نفرین و امثال اینها از اموری می باشند كه در سرنوشت بشر از نظر عمر و سلامت و روزی مؤثّر می باشند. امام صادق (ع) فرمود:

مقصود حدیث این است كه گناهان اجل را تغییر می دهند و احسانها و نیكوكاریها عمر را زیاد می كنند. یعنی با اینكه اجل و عمر به حكم قضا و قدر الهی تعیین شده اند، این امور عامل تغییر و تبدیل قضا و قدر می باشند و البتّه چنانكه قبلاً گفته شد خود این تغییر هم به قضا و قدر الهی است.

ما در اینجا نمی توانیم به بررسی كیفیّت تأثیر امور معنوی در امور مادّی بپردازیم و مجاری علّی و معلولی این قضیّه را نشان بدهیم. در اینجا نظرات فلسفی دقیقی كه با تعبیرات مذهبی نیز كاملاً سازگار است اظهار شده. و همچنین در مقام بیان شرایط تأثیر علل معنوی نیستیم كه مثلاً دعا یا صدقات و همچنین ظلم و ستم و پامال كردن حقوق در چه شرایطی عكس العملهایی ایجاد می كند. شاید توضیح و شرح این مطلب با توجّه به قضایا و مشهودات و تجربیّاتی كه افراد بشر دارند كتابی پرحجم را تشكیل دهد. مقصود ما فقط تذكّر این نكته بود كه از مثالهایی كه گفته شد این توهّم پیش نیاید كه سلسله ی علل و معلولات جهان منحصر است به امور مادّی و محسوس.

---