در اخبار و روایاتی كه از رسول اكرم (ص) یا ائمّه ی اطهار (ع) رسیده است، مطلبی به این مضمون به چشم می خورد: اگر قضا و قدر بیاید، اسباب و علل مخصوصا عقل و قوّه ی تدبیر انسان از كار می افتد. این مطلب در ادبیّات فارسی و عربی به همین مضمون منعكس است.

در جامع الصّغیر چندین حدیث در این معنی از رسول اكرم نقل می كند، از آن جمله:

در تحف العقول صفحه ی 442 از امام رضا (ع) نقل می كند: مولوی می گوید:

اشكالی كه در اینجا به نظر می آید این است كه در این بیانات قضا و قدر به عنوان ناقض و باطل كننده ی اصل علّیت عمومی و به عنوان عاملی در مقابل سایر عوامل جهان- ولی قوی تر و نیرومندتر از آنها- ذكر شده است و این با آنچه در گذشته گفته شد كه قضای الهی هیچ چیزی را جز از مجرای علل و اسباب خود ایجاب نمی كند و در زبان حدیث نیز تأیید شده، منافات دارد.

در حدیث است:

یا: اشكال دیگر اینكه آنچه در این بیانات آمده با عمومیّت قضا و قدر، با اینكه هیچ چیزی خارج از حوزه ی قضا و قدر نیست و قرآن كریم- چنانكه در گذشته یاد كردیم- با كمال صراحت آن را تأیید می كند، منافات دارد. اگر همه چیز و همه ی جریانات به قضا و قدر الهی است، پس لحظه ای نیست كه قضا و قدر الهی نباشد. پس «اگر قضا و قدر بیاید» یعنی چه؟ پس گذشته از اینكه مضمون احادیث و ابیات بالا با اصل علّیت عمومی مناقض است، با عمومیّت قضا و قدر نیز مناقض است؛ می رساند كه قضا و قدر الهی در مواقع خاص و استثنایی پا به میان می گذارد و اگر استثنائاً پا به میان گذاشت همه چیز از كار می افتد، عقلها از سرها می پرد، چشمها كور می شود، دواها از اثر می افتد، سركنگبین صفرا می افزاید و روغن بادام خشكی می نماید. . .

اكنون چه باید گفت؟ آیا این اخبار و روایات با متن اسلام قابل انطباق نیست و ساخته ی جبری مذهبان است، یا توجیه و تفسیر صحیحی دارد؟ به عقیده ی این جانب این اخبار و روایات ناظر به یك مطلب صحیحی است؛ نه با اصل علّیت عمومی منافی است و نه با عمومیّت قضا و قدر؛ ناظر به نظام كلّی عالم و مجموع علل و اسباب اعمّ از مادّی و معنوی است؛ ناظر به مواردی است كه علل و اسباب معنوی علل و اسباب مادّی را تحت الشّعاع قرار می دهد.

در فصل پیش گفتیم كه علل و اسباب را تنها در ابعاد مادّی نباید محصور كرد.

نظام أتمّ، از مجموع علل و اسباب آشكار و نهان تشكیل شده است. همان طوری كه علل مادّی و محسوس، بعضی بعض دیگر را خنثی می كنند و از كار می اندازند، در مواقع خاصّی تحت تأثیر علل معنوی نیز از كار می افتند.

كسی كه تنها علل مادّی و محسوس را می بیند خیال می كند سبب منحصر به همین چیزهاست؛ نمی داند كه هزاران علل و اسباب دیگر نیز ممكن است به حكم قضا و قدر الهی در كار باشند و آنگاه كه آن علل و اسباب پا به میان گذاشتند، اسباب و علل مادّی را خنثی و بی اثر می كنند.

در خود قرآن كریم این مطلب به بیانی بلیغ تر و رساتر از آنچه در زبان اخبار و احادیث آمده است بیان شده است.

در جریان جنگ بدر می فرماید:

این جریان یكی از موارد تقدّم پیدا كردن علل معنوی بر علل مادّی است.

هنگامی كه قومی در اثر گام برداشتن در راه درستی و صلاح، شایستگی تأیید و نصرت پیدا كنند و قومی دیگر برعكس مستحقّ خذلان و نابودی گردند، نظام متقن و أتمّ و اكمل جهان، قوم اوّل را با همه ی كمبود وسایل و تجهیزات مادّی تحت حمایت خود قرار می دهد و قوم دوّم را با همه ی وسایل و اسباب مادّی به زوال محكوم می كند.

و نیز قرآن كریم می فرماید:

در این آیه ی كریمه با اینكه با جمله یقَدْ جَعَلَ اَللّهُ لِكُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراًبه نظام عالم و اینكه هیچ چیز به گزاف صورت نمی گیرد و هر چیز در مرتبه ی خود قرار دارد، تصریح شده، یعنی نظام اسباب و مسبّبات به رسمیّت شناخته شده است، در عین حال می فرماید خداوند فرمان خود را به نتیجه می رساند؛ یعنی آنجا كه پای روابط معنوی و تأییدات غیبی به میان می آید، جریان دیگری پیش می آید و علل و اسباب ظاهری بی اثر می گرداند.

---