در گذشته گفتیم مادّیون (و همچنین بعضی از مسیحیّون) موضوع قضا و قدر را دستاویز حمله به اسلام قرار داده اند و می گویند لازمه ی اعتقاد به قضا و قدر این است كه انسان خود را مجبور و دست بسته بداند و نقش خود را در ایجاد و تكوین و سازندگی بهتر اجتماع فراموش كند و منتظر سرنوشت بنشیند.

و گفتیم این اشتباه از آنجا ناشی شده كه میان اعتقاد به قضا و قدر، و عقیده ی جبر فرق گذاشته نشده است. طبق عقیده ی جبر، انسان از خود اراده و اختیاری ندارد و عامل واقعی گفتار و كردار خودش نیست و صفات و روحیّات خودش تأثیری در سرنوشتش ندارد. نه تنها در پس آینه طوطی صفت آنچه به او گفته شد بگوید می گوید، بلكه حتّی عامل واقعی همین گفته ی تلقینی نیز خودش نیست. ولی طبق عقیده ی قضا و قدر، علم و اراده ی الهی هیچ چیزی را جز از مجرای علل و اسباب خود ایجاب نمی كند؛ محال است كه علم و اراده ی الهی به چیزی از غیر مجرای علل و اسباب خود تعلّق بگیرد، زیرا با یگانگی و بساطت و علوّ ذات اقدس الهی منافی است. علی هذا علم و اراده ی الهی به افعال و اعمال انسان و سعادت یا شقاوت وی نیز منحصرا از طریق علل و اسباب مربوطه تعلّق می گیرد؛ قضا و قدر الهی است كه انسان را دست باز و مختار و آزاد و مؤثّر در سرنوشت آفریده است. و چون چنین است، فرقی میان مكتب الهی و مكتب مادّی از این نظر نیست. اگر حدوث حتمی و ضروری هر حادثه و از آن جمله افعال و اعمال انسان از طریق علل و اسباب خود مستلزم جبر و دست بسته بودن انسان است، ایرادی است كه به هر دو مكتب وارد است، و اگر مستلزم جبر و دست بسته بودن نیست (چنانكه واقعا هم همین طور است) باز فرقی میان مكتب الهی و مادّی از این جهت نیست. پس ایراد و اشكال مادّیون و سایر كسانی كه طرفدار قانون علیّت می باشند بر عقیده ی اسلامی قضا و قدر، بیجا و ناشی از عدم اطّلاع كافیاست.

اكنون اضافه می كنیم كه یك تفاوت بین این دو مكتب هست كه بسیار حسّاس و از نظر آثار تربیتی و اجتماعی فوق العاده قابل توجّه است. به موجب این تفاوت اعتقاد به قضا و قدر از نظر جهان بینی الهی در ایجاد امید و نشاط فعالیّت و اعتماد به نتیجه گرفتن از سعی و عمل اثر خارق العاده دارد، بر خلاف جهان بینی مادّی كه فاقد این مزیّت است.

این تفاوت از اصلی كه در فصل گذشته ذكر كردیم ناشی می شود. مطابق آن اصل، عوامل مؤثّر در كار جهان كه مجموعاً علل و اسباب جهان را تشكیل می دهند و مظاهر قضا و قدر به شمار می روند، منحصر به امور مادّی نمی باشند؛ یك سلسله امور معنوی نیز وجود دارند كه جزء عوامل مؤثّر جهان اند و قهرا در تغییر و تبدیل سرنوشت مؤثّرند. مطابق این نظر، یك سلسله حسابهای غیر مادّی نیز جزء حساب عالم است.

مثلاً حمایت از حقّ و عدالت یك حساب معنوی دارد ماورای حسابهای مادّی و محسوس. جهان به حقّ و عدالت برپاست و به حمایت كسانی كه به حمایت حقّ و عدالت برمی خیزند، برمی خیزد، و اجر و پاداش آنها را ضایع نمی كند:

یكی از حسابهای عالم، توكّل و اعتماد به خداست. توكّل یعنی انسان در پیمودن راه حقّ، چه از جنبه ی مثبت و چه از جنبه ی منفی، به خود تزلزل راه ندهد و مطمئن باشد كه اگر در جریان زندگی هدف صحیح و خداپسند خود را در نظر بگیرد نه منافع شخصی را، اگر فعالیّت خود را متوجّه انجام وظیفه كند نه متوجّه خود، كار خود را به خدا بازگذارد، خداوند او را تحت حمایت خود قرار می دهد.

اینها و امثال اینها یك سلسله حسابهای مخصوصی است كه فقط در جهان بینی الهی موجود است و از نظر جهان بینی الهی جزء عوامل علّی و معلولی و مظاهر قضا و قدر است. بنابراین، اعتقاد درست به قضا و قدر الهی، یك نفر با ایمان را در عمل و فعالیّت صحیح، مطمئن تر و به نتیجه ی كار امیدوارتر می كند. زیرا از نظر مادّی، سنن تشریعی یعنی مقرّراتی كه خوب است و باید بشر به آنها عمل كند، حساب مخصوصی در میان سنن تكوینی ندارد؛ حقّ و باطل، درست و نادرست، عدالت و ستم، یك جور حساب دارند؛ جهان نسبت به طرفداران هر یك از اینها بی طرف است. امّا از نظر الهی جهان نسبت به این امور بی طرف نیست؛ طرفدار اهل حقّ و درستی و عدالت است.

معتقد به تقدیر الهی، به حكمت و رحمت و عدالت الهی نیز معتقد است. معتقد است اگر كسی رضای خدا را تحصیل كند، یعنی از سنّت تشریعی الهی پیروی كند در كنف آنها محفوظ خواهد ماند. این گونه اعتقاد به تقدیر و تدبیر الهی كه نتیجه اش توكّل و اعتماد به خداست، ترس از مرگ و نابودی و همچنین ترس از فقر و بی چیزی را از میان می برد و بزرگترین نقطه ی ضعف آدمی را كه ترس از نیستی یا هستی شقاوت آلود است، اصلاح می كند.

اعتقاد به وجود این گونه حسابها در كار عالم بود كه مسلمانان صدر اسلام را آن اندازه فعّال و كوشا و شجاع و دلیر بار آورد كه در جهان مانند ندارد. قرآن كریم وصف الحال آنها را این طور ذكر می كند:

با این بیان امتیاز كامل اعتقاد به قضا و قدر الهی طبق تعلیمات قرآن مجید از اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر مادّی كه یك نفر ماتریالیست طبق نظام علّت و معلول مادّی دارای آن است، كاملاً روشن است.

یك نفر مادّی هر اندازه به مسلك و روش و آیین خود مؤمن و معتقد باشد، بیش از این عقیده ندارد كه به هر اندازه سعی و كوشش و مجاهدت در راه تحقّق بخشیدن به آرمان خود به خرج دهد، نتیجه می گیرد. امّا یك نفر مسلمان مؤمن و معتقد به قضا و قدر الهی عقیده دارد كه جهان طوری ساخته شده است كه اگر او در راه عقیده و ایمان خود فداكاری كند و كوشش به خرج دهد، دستگاه علّی و معلولی جهان به حمایت او برمی خیزد و او را از پشتیبانی خود بهره مند می كند؛ صدها هزار برابر نیرویی كه او خود در راه هدف خود مصرف می كند، نیروی ذخیره در جهان هست كه در چنین شرایطی به یاری او به كار می افتد.

از نظر مادّی یك نفر طرفدار حقیقت و عدالت همان قدر باید به اثر فعالیّت خود مطمئن و امیدوار باشد كه یك نفر طرفدار ظلم و باطل به فعالیّتهای خود و اثر آنها مطمئن است؛ زیرا به عقیده ی او از نظر جهان و جریان كلّی عالم فرقی میان آن دو نفر نیست، ولی از نظر مكتب الهی بین این دو تفاوت بسیار است.

---