اگوست كنت در مورد ادوار زندگی بشر، تقسیمی دارد كه با كمال تأسّف كم و بیش پذیرفته شده است، در صورتی كه از نظر آشنایان به فلسفه ی اسلامی سخنی كاملاً بچّگانه است. می گوید بشر سه دوره را گذرانده است:

1. دوره ی ربّانی. در آن دوره بشر حوادث را با قوای ما وراء الطّبیعه توجیه می كرد و علّت هر چیز را خدا یا خدایان می دانست.

2. دوره ی فلسفی، كه در آن دوره بشر به اصل علّیت پی برده بود، امّا هنوز به تفصیل، علل اشیاء را نمی دانست. چون به اصل علیّت پی برده بود، درباره ی هر حادثه ای حكم می كرد كه اجمالاً علّتی در خود طبیعت دارد. در این دوره بشر به وجود قوّه در طبیعت پی برده بود و سربسته حكم می كرد كه در طبیعت یك سلسله قوا وجود دارد كه در حوادث، نقش اصلی را بر عهده دارد. در این دوره نظر به اینكه بشر كلّی وفلسفی فكر می كرد، جز این نمی توانست اظهار نظر كند كه فلان حادثه علّتی دارد، امّا اینكه آن علّت چیست و چه مشخّصاتی دارد، پاسخی نداشت.

3. دوره ی علمی، كه در این دوره بشر به تفصیل، علل اشیاء را در طبیعت شناخته است. در این دوره، بشر از تفكّر كلّی و فلسفی روی گردانید و روش تجربی و پدیده شناسی را پیشه ساخت و پدیده ها را با یكدیگر تعلیل كرد. برایش كاملاً روشن شد كه یك رابطه ی زنجیری پدیده ها را به یكدیگر مربوط می كند. علم امروز این روش را صحیح می داند و لهذا این دوره را «دوره ی علمی» می خوانیم.

این سه دوره كه اگوست كنت بیان كرده است، از نظر عامّه و توده ی مردم ممكن است صحیح باشد، به این معنی كه در یك دوره مردم علّت یك حادثه- مثلاً بیماری- را موجوداتی نامرئی از قبیل دیو و جن می دانستند، همچنانكه الان هم حتّی در میان تحصیلكرده های اروپایی چنین افراد و طبقاتی وجود دارند؛ و در یك دوره ی دیگر، به نظامات طبیعی پی برده بودند و علّت بیماری را در عللی كه بر بیمار احاطه كرده است می دانستند و اجمالاً می دانستند تأثیراتی از ناحیه ی طبیعت سبب بیماری شده است، همچنانكه همه ی كسانی كه طب نخوانده اند و اطّلاعات طبّی ندارند ولی به نظامات طبیعی ایمان دارند، طبعاً تصوّرشان به همین شكل است؛ و در دوره ی دیگر، رابطه ی خود پدیده ها را از راه تجربیّات علمی كشف كرده اند؛ كه این هم تازگی ندارد، هم در قدیم بوده هم در جدید، و البتّه در دوره ی جدید، گرایش بشر به پدیده شناسی و تعلیل پدیده ها به یكدیگر بیشتر است.

ولی تقسیم بندی فكر بشر به این نحو غلط است. اگر بخواهیم ادوار تفكّر بشر را تقسیم بندی كنیم، باید افكار مفكّران بشر را- نه توده و عامّه را- مقیاس دوره ها قرار دهیم و به اصطلاح، جهان بینی افراد برجسته ی بشر را در نظر بگیریم. در اینجاست كه می بینیم تقسیم بندی اگوست كنت سر تا پا غلط است. هرگز اندیشه ی بشری كه مفكّران هر دوره ای نمایندگان آن هستند، اینچنین سه دوره ای طی نكرده است.

یكی از ادوار تفكّر و یا حلقه های تفكّر، دوره و حلقه ی تفكّر اسلامی است. از نظر متد اسلامی همه ی این تفكّرات در یك شكل خاص با هم امكان اجتماع دارند؛ یعنی در یك طرز تفكّر خاص- كه ما آن را اسلامی می نامیم- همه ی آن سه نوع تفكّر با یكدیگر قابل جمع است. به عبارت دیگر، یك فرد در آن واحد می تواند طرز تفكّری داشته باشد كه هم الهی باشد، هم فلسفی و هم علمی. از نظر یك متفكّر آشنا به تفكّر اسلامی، این مطلب مطرح نیست كه آیا علّت حادثه آن است كه علم نشان می دهد یا آن است كه فلسفه به صورت قوّه نشان می دهد یا علّت حادثه آن است كه به نام خدا نامیده می شود.

پس در اینجا به امثال آقای اگوست كنت باید یادآور شد كه طرز تفكّر چهارمی در جهان بوده كه شما از آن بی خبرید.