قلمرو انسان، چه در ناحیه ی آگاهیها و بینشها و شناختها و چه در ناحیه ی خواسته ها و مطلوبها، بسی وسیع تر و گسترده تر و متعالی تر است.

آگاهی انسان و شناخت او، از ظواهر اشیاء و پدیده ها عبور می كند و تا درون ذات و ماهیّت آنها و روابط و وابستگیهای آنها و ضرورتهای حاكم بر آنها نفوذ می نماید. آگاهی انسان نه در محدوده ی منطقه و مكان، زندانی می ماند و نه زنجیره ی زمان آن را در قید و بند نگه می دارد، هم مكان را درمی نوردد و هم زمان را. از این رو، هم به ماورای محیط زیست خویش آگاهی پیدا می كند تا آنجا كه دست به شناخت كرات دیگر می یازد، و هم بر گذشته و آینده ی خویش وقوف می یابد، تاریخ گذشته ی خویش و جهان یعنی تاریخ زمین، آسمان، كوهها، دریاها، گیاهان و جانداران دیگر را كشف می كند و درباره ی آینده تا افقهای دور دست می اندیشد. بالاتر اینكه انسان اندیشه ی خویش را درباره ی بی نهایتها و جاودانگیها به جولان می آورد و به برخی بی نهایتها و جاودانگیها شناخت پیدا می كند. آدمی از شناخت فردیت و جزئیت پا فراتر می نهد، قوانین كلّی و حقایق عمومی و فراگیرنده ی جهان را كشف می كند و به این وسیله تسلّط خویش را بر طبیعت مستقر می سازد.

انسان از نظر خواسته ها و مطلوبها نیز می تواند سطح والایی داشته باشد. انسان موجودی است ارزش جو، آرمان خواه و كمال مطلوب خواه، آرمانهایی را جستجو می كند كه مادّی و از نوع سود نیست، آرمانهایی كه تنها به خودش و حدّ اكثر همسر و فرزندانش اختصاص ندارد، عامّ و شامل و فراگیرنده ی همه ی بشریّت است، به محیط و منطقه ی خاص یا قطعه ای خاص از زمان محدود نمی گردد.

انسان آنچنان آرمان پرست است كه احیانا ارزش عقیده و آرمانش فوق همه ی ارزشهای دیگر قرار می گیرد، آسایش و خدمت به انسانها از آسایش خودش با اهمیّت تر می گردد، خاری كه در پای دیگران فرو برود مثل این است كه در پا بلكه چشم خودش فرو رفته باشد، با دیگران همدرد می شود، از شادی دیگران شاد و از اندوه آنان اندوهگین می گردد، به عقیده و آرمان مقدّس خود آنچنان دلبستگی پیدا می كند كه منافع خود، بلكه حیات و هستی خود را به سهولت فدای آن می نماید. جنبه ی انسانی تمدّن بشری كه روح تمدّن به شمار می رود، مولود این گونه احساسها و خواسته های بشری است.