جهان بینی اسلامی، جهان بینی توحیدی است. توحید در اسلام به خالص ترین شكل و پاك ترین طرز بیان شده است. از نظر اسلام خداوند مثل و مانند ندارد: «لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ» [1]. خدا شبیه چیزی نیست و هیچ چیزی را نتوان به خداوند تشبیه كرد* خداوند بی نیاز مطلق است، همه به او نیازمندند و او از همه بی نیاز است: «أَنْتُمُ اَلْفُقَراءُ إِلَی اَللّهِ وَ اَللّهُ هُوَ اَلْغَنِیُّ اَلْحَمِیدُ» [2]. خدا به همه چیز آگاه است و بر همه چیز تواناست: «إِنَّهُ بِكُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ » [3]. . . أَنَّهُ عَلی كُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ» [4]. او در همه جا هست و هیچ جا از او خالی نیست. بالای آسمان و قعر زمین با او یك نسبت دارد. به هر طرف كه بایستیم رو به او ایستاده ایم: «فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّهِ » [5]. و از مكنونات قلب و از خاطرات ذهن و نیّتها و قصدهای همه آگاه است: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ » [6]. از رگ گردن انسان به انسان نزدیكتر است: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ اَلْوَرِیدِ» (7) . او مجمع كمالات است و از هر نقصی منزّه و مبرّاست: «وَ لِلّهِ اَلْأَسْماءُ اَلْحُسْنی » [7]. او جسم نیست و به چشم دیده نمی شود: «لا تُدْرِكُهُ اَلْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِكُ اَلْأَبْصارَ» [8].

از نظر جهان بینی توحیدی اسلامی، جهان یك آفریده است و با عنایت و مشیّت الهی نگهداری می شود، اگر لحظه ای عنایت الهی از جهان گرفته بشود نیست و نابود می گردد. جهان به باطل و بازی و عبث آفریده نشده است، هدفهای حكیمانه در خلقت جهان و انسان در كار است، هیچ چیزی نابجا و خالی از حكمت و فایده آفریده نشده است. نظام موجود، نظام احسن و اكمل است. جهان به عدل و به حق برپاست. نظام عالم بر اساس اسباب و مسبّبات برقرار شده است و هر نتیجه ای را از مقدّمه و سبب مخصوص خودش باید جستجو كرد. از هر نتیجه و سبب، تنها نتیجه و مسبّب مخصوص خود آن را باید انتظار داشت. قضا و قدر الهی، وجود هر موجودی را تنها از مجرای علّت خاصّ خودش به وجود می آورد. قضا و تقدیر الهی یك شی ء، عین قضا و تقدیر سلسله ی علل اوست [9].

اراده و مشیّت الهی به صورت «سنّت» ، یعنی به صورت قانون و اصل كلّی، در جهان جریان دارد. سنّتهای الهی تغییر نمی كند و آنچه تغییر می كند بر اساس سنّتهای الهی است. خوبی و بدی دنیا برای انسان بستگی دارد به نوع رفتار انسان در جهان و طرز برخورد و عمل او. نیكی و بدی كارها گذشته از آنكه در جهان دیگر به صورت پاداش یا كیفر به انسان بازمی گردد، در همین جهان نیز خالی از عكس العمل نیست.

تدریج و تكامل، قانون الهی و سنّت الهی است. جهان گاهواره ی تكامل انسان است.

قضا و قدر الهی بر همه ی جهان حاكم است و انسان به حكم قضا و قدر، آزاد و مختار و مسئول و حاكم بر سرنوشت خویش است. انسان دارای شرافت و كرامت ذاتی و شایسته ی خلافت الهی است. دنیا و آخرت به یكدیگر پیوسته است. رابطه ی این دو نظیر رابطه ی مرحله ی كشت و مرحله ی برداشت محصول است كه هر كس عاقبت كار آن می درود كه كشته است، نظیر رابطه ی دوره ی كودكی و دوره ی پیری است كه دوره ی پیری ساخته ی دوره ی كودكی و جوانی است.

---