توحید صفاتی یعنی درك و شناسایی ذات حق به یگانگی عینی با صفات و یگانگی صفات با یكدیگر. توحید ذاتی به معنی نفی ثانی داشتن و نفی مثل و مانند داشتن است و توحید صفاتی به معنی نفی هر گونه كثرت و تركیب از خود ذات است.

ذات خداوند در عین اینكه به اوصاف كمالیّه ی جمال و جلال متّصف است، دارای جنبه های مختلف عینی نیست. اختلاف ذات با صفات و اختلاف صفات با یكدیگر لازمه ی محدودیّت وجود است. برای وجود لایتناهی همچنانكه دومی قابل تصوّر نیست، كثرت و تركیب و اختلاف ذات و صفات نیز متصوّر نیست. توحید صفاتی مانند توحید ذاتی از اصول معارف اسلامی و از عالی ترین و پراوج ترین اندیشه های بشری است كه بخصوص در مكتب شیعی تبلور یافته است. در اینجا فقط به بخشی از یك خطبه ی نهج البلاغه كه هم تأییدی بر مدّعاست و هم توضیحی برای این بخش است، اشاره می كنیم. در اوّلین خطبه ی نهج البلاغه چنین آمده است:

الحمد للّه الّذی لا یبلغ مدحته القائلون و لا یحصی نعماءه العادّون، و لا یؤدّی حقّه المجتهدون، الّذی لا یدركه بعد الهمم، و لا یناله غوص الفطن، الّذی لیس لصفته حدّ محدود و لا نعت موجود. . .

سپاس ذات خدا را، آنكه ستایش كنندگان نتوانند به ستایش او برسند و شمار كنندگان نتوانند نعمتهای او را برشمارند و كوشندگان نتوانند حقّ بندگی او را ادا نمایند، آنكه همّتها هر چه دور پروازی كنند كنه او را نیابند و زیركیها هر اندازه در قعر دریاهای فطانت فرو روند به او نرسند، آنكه صفت او را حدّ و نهایتی و تغیّر و تبدّلی نیست. . .

در این جمله ها- چنانكه می بینیم- از صفات نامحدود خداوند یاد شده است.

بعد از چند جمله می فرماید:

كمال الاخلاص له نفی الصّفات عنه لشهادة كلّ موصوف انّه غیر الصّفة و شهادة كلّ صفة انّها غیر الموصوف [1] فمن وصف اللّه سبحانه فقد قرنه و من قرنه. . .

اخلاص كامل، نفی صفات از پروردگار است، زیرا موصوف گواهی می دهد كه ذاتش غیر از صفت است و صفت گواهی می دهد كه او چیزی است غیر از موصوف، و هر كس خداوند را به صفتی توصیف كند، ذات او را مقارن چیز دیگر قرار داده و هر كس خدا را مقارن چیزی قرار دهد. . . الی آخر.

در این جمله ها، هم برای خداوند اثبات صفت شده است (الّذی لیس لصفته حد محدود) و هم از او نفی صفت شده است (لشهادة كلّ صفة انّها. . . ) از خود این جمله ها معلوم است كه صفتی كه خداوند موصوف به آن صفت است صفت نامحدود به نامحدودیّت ذات است كه عین ذات است، و صفتی كه خداوند مبرّا و منزّه از اوست صفت محدود است كه غیر ذات و غیر از صفت دیگر است. پس توحید صفاتی یعنی درك و شناختن یگانگی ذات و صفات حق.

---