آیا جهان (طبیعت مخلوقات مكانی و زمانی خدا) در مجموع خود یك «واحد» حقیقی است؟ آیا لازمه ی توحید، یعنی یگانگی خدا در ذات و صفات و فاعلیّت، این است كه خلقت در مجموع خود از نوعی یگانگی برخوردار باشد؟ اگر همه ی جهان در حكم یك واحد مرتبط است، این ارتباط به چه شكل است؟ آیا از نوع ارتباط اجزای یك ماشین است كه صرفا یك پیوند عرضی و مصنوعی است و یا از نوع ارتباط اعضای یك اندام است با اندام؟ به عبارت دیگر، آیا ارتباط اجزای جهان با جهان ارتباط مكانیكی است یا ارگانیكی؟ ما در جلد پنجم اصول فلسفه درباره ی این مطلب كه وحدت جهان چه نوع وحدتی است بحث كرده ایم. همچنانكه در كتاب عدل الهی نیز درباره ی اینكه طبیعت یك «كلّ تجزیه ناپذیر» است و نبودن یك جزء از طبیعت مساوی است با نبودن كلّ، و برداشتن آنچه به اصطلاح «شرور» نامیده می شود از طبیعت، مساوی است با نیستی تمام طبیعت، سخن گفته ایم. فلاسفه ی جدید بالاخص فیلسوف بزرگ آلمان «هگل» اصل «اندام وارگی» را- یعنی اینكه رابطه ی اجزای طبیعت با كلّ، رابطه ی عضو با اندام است- تأیید كرده اند. هگل روی اصولی به اثبات این مطلب می پردازد كه قبول آنها متوقّف است بر قبول همه ی اصول فلسفه ی او. پیروان مادّی هگل، یعنی طرفداران ماتریالیسم دیالكتیك نیز این اصل را از هگل گرفته و تحت عنوان «اصل تأثیر متقابل» یا «اصل ارتباط همگانی اشیاء» یا «اصل همبستگی تضادها» به شدّت از آن دفاع می كنند و مدّعی هستند كه رابطه ی جزء با كلّ در طبیعت، رابطه ی ارگانیكی است نه مكانیكی، ولی آنجا كه در مقام اثبات برمی آیند جز رابطه ی مكانیكی را نمی توانند اثبات كنند. حقیقت این است كه روی اصول فلسفه ی مادّی، اثبات اینكه جهان در كلّ خود به منزله ی یك اندام است و رابطه ی اجزاء با كلّ، رابطه ی عضو با اندام است غیر قابل اثبات است. فلاسفه ی الهی كه از قدیم الایّام ادّعا كرده اند جهان «انسان كبیر» است و انسان «عالم صغیر» ، به چنین رابطه ای نظر داشته اند. در میان فلاسفه ی اسلامی، «اخوان الصّفا» بیش از سایر فلاسفه بر این موضوع اصرار داشته اند. عرفا نیز به نوبه ی خود بیش از حكما و فلاسفه به جهان و هستی به چشم وحدت می نگرند. از نظر عرفا تمام خلقت و كائنات «جلوه ی واحد» شاهد ازلی است.

عكس روی تو چو در آینه ی جام افتاد*عارف از پرتو می در طمع خام افتاد حسن روی تو به «یك جلوه» كه در آینه كرد*اینهمه نقش در آیینه ی اوهام افتاد عرفا ما سوی را «فیض مقدّس» می نامند و در مقام تمثیل می گویند فیض مقدّس مانند مخروط است كه از جهت «رأس» یعنی از جهت ارتباط با ذات حقّ، بسیط محض است و از جهت قاعده، ممتدّ و منبسط.

ما در اینجا به هیچ یك از بیاناتی كه فلاسفه یا عرفا كرده اند نمی پردازیم، مطلب را از آن جهت كه به مباحث گذشته ی ما ارتباط دارد تعقیب می كنیم. در گذشته گفتیم كه جهان واقعیّت «از اویی» و «به سوی اویی» دارد. از طرفی در محلّ خود ثابت است كه جهان یك واقعیّت متحرّك و سیّال نیست، بلكه عین حركت و سیلان است [1]. از طرف دیگر در مباحث حركت این نكته به ثبوت رسیده است كه وحدت مبدأ و وحدت منتهی و وحدت مسیر، به حركتها نوعی وحدت و یگانگی می بخشد. پس نظر به اینكه كلّ جهان از یك مبدأ و به سوی یك مقصد و در یك مسیر تكاملی روان است، خواه ناخواه جهان از نوعی وحدت و یگانگی برخوردار است.

---