1. آیا شناخت ممكن است؟ این اوّل پرسش در این مسأله است و همواره مطرح بوده و هست. بسیاری از اندیشمندان، شناخت حقیقی را غیر ممكن می دانند و انسان را محكوم به نشناختن و سر در نیاوردن از واقعیّت آنچه در جهان است یا می گذرد می دانند و یقین (دانش قطعی تردیدناپذیر مطابق با واقع) را امری محال می شمارند.

ولی قرآن به حكم اینكه دعوت به شناختن خدا و جهان و انسان و تاریخ كرده است و به حكم اینكه در داستان آدم اوّل كه داستان انسان است، او را شایسته ی تعلیم همه ی اسماء الهی (حقایق عالم) دانسته است و به حكم اینكه در مواردی علم بشر را از نوع احاطه به چیزی از علم پروردگار- كه عین حقیقت است- دانسته استوَ لا یُحِیطُونَ بِشَیْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ [1]، شناختن را ممكن می داند.

2. منابع شناخت چیست؟ از نظر اسلام منابع شناخت عبارت است از طبیعت یا آیات آفاقی، انسان یا آیات انفسی، تاریخ یا سرگذشت اجتماعی اقوام و ملل، عقل یا اصول و مبادی اوّلیّه ی فطری، قلب یعنی دل در حدّ تصفیه و تزكیه، آثار علمی و كتبی گذشتگان.

قرآن در آیات فراوان به نظر در طبیعت زمین و آسمان دعوت كرده است:

قُلِ اُنْظُرُوا ما ذا فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ [2].

بگو بنگرید و دقّت كنید كه چه چیزها در آسمان و زمین هست.

و همچنین به تعقّل در تاریخ اقوام گذشته برای آموزش فرا خوانده است:

أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی اَلْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها [3].

آیا در زمین سیر نمی كنند (آثار گذشتگان را در زمین مطالعه نمی كنند) تا دلهایی بیابند كه با آن بیندیشند و گوشهایی بیابند كه با آنها بشنوند؟ و همچنین عقل و مبادی فطری عقلی را معتبر می شناسد و در استدلالهای خود به آنها تكیه می كند:

لَوْ كانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اَللّهُ لَفَسَدَتا [4].

بگو اگر در این دو (آسمان و زمین همه ی هستی خدایانی دیگر جز اللّه می بود، این نظام موجود نبود و تباه شده بود (برهان تمانع) .

و یا می گوید:

مَا اِتَّخَذَ اَللّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ سُبْحانَ اَللّهِ عَمّا یَصِفُونَ [5].

خدا فرزند نگرفته و با او هرگز خدایانی دیگر نبوده، كه اگر چنین بود هر خدایی مخلوقات خویش را با خود به سویی می برد و برخی بر برخی دیگر برتری می یافتند.

خدا منزّه است از آنچه اینان توصیف می كنند (برهان هماهنگی و وحدت جهتی نظام) .

و همچنین قرآن قلب و دل را كانون یك سلسله الهامات و القائات الهی می داند.

هر انسانی به هر اندازه كه در پاك نگه داشتن و به سوی او كردن و تغذیه ی معنوی كردن این كانون از طریق توجّه در اخلاص و عبودیّت، كوشش كرده باشد، به همان اندازه از یك سلسله الهامات و القائات بهره مند می گردد. وحی انبیاء، درجه ی شدید این نوع معرفت است. همچنانكه قرآن به ارزش قلم و كتاب و نوشته مكرّر اشاره كرده و در مواردی به اینها سوگند یاد كرده است: «ن وَ اَلْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ » [6].

3. ابزار شناخت چیست؟ ابزار شناخت عبارت است از حواس، قوّه ی تفكّر و استدلال، تزكیه و تصفیه ی نفس، مطالعه ی آثار علمی دیگران، در سوره ی مباركه ی نحل می فرماید:

وَ اَللّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ اَلسَّمْعَ وَ اَلْأَبْصارَ وَ اَلْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ [7].

خدا شما را از شكم مادرانتان بیرون آورد در حالی كه چیزی نمی دانستید و برای شما گوش و دیده ها و ضمیرها قرار داد، باشد كه سپاس این نعمتها را بدانید و از اینها بهره ی صحیح ببرید.

در این آیه ی كریمه تصریح شده كه انسان- بر خلاف نظریّه ی افلاطون [8]- در ابتدای تولّد، فاقد هر گونه شناخت است و خداوند به انسان حواس را عنایت كرده است تا جهان را به این وسیله مطالعه و بررسی كند و به او ضمیر و قوّه ی تجزیه و تحلیل داده كه در آنچه از راه حواس به دست می آورد، در مرحله ی بعد تعمّق كند، از ظواهر گذشته به درون اشیاء و قوانین حاكم بر آنها راه یابد.

در این آیه صریحا حواس (كه البتّه ذكر «سمع» و «بصر» كه مهمترین حواسّ اند به عنوان نمونه آمده است) ابزار شناختن، (به اصطلاح شناخت سطحی و مرحله ی اوّل شناخت) و همچنین ضمیر (فؤاد) نیز ابزار شناختن و علم پیدا كردن (و به اصطلاح مرحله ی شناخت منطقی و عمقی) معرّفی شده است.

ضمنا در این آیه به یك مسأله ی دیگر در باب شناخت نیز اشاره شده و آن مسأله ی مراحل شناخت است.

قرآن همچنانكه حواس و قوّه ی تفكّر را ابزار شناخت می داند، تزكیه و تصفیه ی نفس و تقوا و پاكی را نیز وسیله ای برای شناخت می داند. در آیات بسیاری به این مطلب اشاره یا تصریح شده است:

إِنْ تَتَّقُوا اَللّهَ یَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً [9].

اگر خود را از آنچه خدا نمی خواهد نگهداری كنید، دل خود را پاك و ناآلوده نگه دارید، خداوند مایه ی تمیز و تشخیص برای شما قرار می دهد.

وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها. `فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها. `قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكّاها. `وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها [10].

سوگند به جان انسان و به آراستگی و اعتدال آن كه خدا به او الهام بخشید ناپاكی و پاكی را كه چیست و به او فهمانید. آن كس كه جان را تزكیه كرد رستگار شد و آنكه آن را بیالود و عناصر نامناسب وارد آن ساخت، زیانكار شد.

تعلّم و یاد گرفتن و خواندن كتاب، یكی دیگر از وسائل و ابزارهایی است كه {TZعلاوه بر تعلیم از «تذكّر» نیز یاد شده است، تذكّر به فطرت است به این معنی كه گفته شد. لهذا میان آیات تذكّر و آیات فطرت از یك طرف و آیه ی سوره ی نحل و بعضی آیات دیگر به آن مضمون تضاد و تناقضی نیست. T} تعلیمات اسلامی به آنها توجّه كرده و آنها را به رسمیّت شناخته است. كافی است كه وحی بر پیامبر اكرم با جمله ی «اقرأ» (بخوان) آغاز می شود. قرائت، خواندن چیزی از یك متن (كتاب) است.

اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ اَلَّذِی خَلَقَ، `خَلَقَ اَلْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ، `اِقْرَأْ وَ رَبُّكَ اَلْأَكْرَمُ، `اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، `عَلَّمَ اَلْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ [11].

بخوان به نام پروردگارت، همان كه آفرید، آفرید انسان را از خونی بسته (یا حیوانی زالوشكل) . بخوان و پروردگار كریمتر تو كه قلم به دست گرفتن را آموخت، به انسان چیزهایی آموخت كه نمی دانست.

4. موضوعات شناخت: چه چیزهایی شناختنی است و باید شناخت؟ موضوع شناخت خداست، جهان است، انسان است، و جامعه و زمان است. همه ی اینها، هم شناختنی است و هم باید شناخت.

---