اگر چیزی میان دو چیز دیگر حائل و فاصله باشد، آن چیز را «برزخ» می نامند.

قرآن كریم از زندگی پس از مرگ تا قیامت كبری با كلمه ی «برزخ» تعبیر كرده است. در سوره ی مؤمنون آیه ی 99 و 100 می فرماید:

حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ رَبِّ اِرْجِعُونِ `لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَكْتُ، كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. تا آنگاه كه یكی از آنها را مرگ فرا می رسد می گوید: پروردگارا! مرا بازگردان، باشد كار شایسته ای در زمینه هایی كه نكرده ام انجام دهم. ابدا، این صرفا سخنی است كه او گوینده ی آن است و از جلو آنها (از حین مرگ) تا روزی كه مبعوث شوند برزخ و فاصله ای است. این آیه تنها آیه ای است كه فاصله ی میان مرگ و قیامت را «برزخ» خوانده است.

علمای اسلام از همین جا اقتباس كرده و نام عالم بعد از دنیا و قبل از قیامت كبری را «عالم برزخ» نهاده اند.

در این آیه از ادامه ی حیات بعد از مرگ، همین قدر سخن آمده است كه انسانهایی پس از مرگ اظهار پشیمانی می كنند و درخواست بازگرداندن به دنیا می نمایند و به آنها پاسخ منفی داده می شود. این آیه كاملا صراحت دارد كه انسان پس از مرگ دارای نوعی حیات است كه تقاضای بازگشت (رجوع) می كند ولی تقاضایش پذیرفته نمی شود.

آیاتی كه دلالت می كند كه انسان در فاصله ی مرگ و قیامت از نوعی حیات برخوردار است و در آن حال شدیدا احساس می كند، گفت و شنود دارد، لذّت و رنج و سرور و اندوه دارد و بالأخره از نوعی زندگانی سعادت آمیز [یا شقاوت آلود] برخوردار است، زیاد است. مجموعا در حدود 15 آیه است كه در قرآن كریم به نحوی از انحاء یك جریان حیاتی را یاد كرده است كه می رساند انسان در فاصله ی بین مرگ و قیامت از یك حیات كامل برخوردار است. این آیات بر چند گونه است:

1. آیاتی كه جریان یك سلسله گفت و شنودها میان انسانهای صالح و نیكوكار و یا انسانهای فاسد و بدكار را با فرشتگان الهی یاد می كند كه بلافاصله بعد از مرگ صورت می گیرد. این گونه آیات زیاد است. آیه ی 97 از سوره ی نساء و آیه ی 100 از سوره ی مؤمنون- كه قبلا هر دو آیه را نقل و ترجمه كردیم- از این گونه آیات است.

2. آیاتی كه علاوه بر مضمون آیات بالا رسما می گویند كه فرشتگان پس از آن گفت و شنودها به صالحان و نیكوكاران می گویند از این پس از نعمتهای الهی بهره گیرید، یعنی آنها را در انتظار رسیدن قیامت كبری نمی گذارند. دو آیه ی ذیل مشتمل بر این مطلب است:

اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِكَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْكُمْ اُدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ [1].

آنان كه در حالی كه پاكیزه اند فرشتگان آنان را تحویل می گیرند و فرشتگان به آنها می گویند: درود بر شما! همانا به موجب كردارهای شایسته تان وارد بهشت گردید.

قِیلَ اُدْخُلِ اَلْجَنَّةَ قالَ یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ. `بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ اَلْمُكْرَمِینَ [2].

(پس از مرگ) به او گفته شد: داخل بهشت شو! او گفت: ای كاش مردم من كه سخن مرا نشنیدند اكنون می دانستند كه چگونه پروردگارم مرا آمرزید و مرا جزء بندگان مكرّم خویش قرار داد.

در آیات قبل از این آیه جریان محاوره ی این مرد مؤمن (مؤمن آل یس) با قومش نقل شده كه مردم را به پیروی رسولانی كه در شهر انطاكیّه مردم را به ترك پرستش غیر خدا و پرستش مخلصانه ی خدا می خواندند دعوت می كند و سپس ایمان و اعتقاد خویش را اظهار می دارد و از آنها می خواهد كه سخن او را بشنوند و به راه او بروند.

در این آیات می گوید: ولی آن مردم سخن او را نشنیدند تا آنگاه كه او به جهان دیگر رفت. در آن جهان در حالی كه مغفرت و كرامت الهی را درباره ی خویشتن مشاهده كرد، آرزو كرد كه ای كاش قوم من كه هنوز در دنیایند از وضع سعادتمندانه ی من در این جهان آگاه می شدند. بدیهی است كه همه ی این جریانها قبل از قیامت كبری است، زیرا در قیامت كبری همه ی اوّلین و آخرین جمع اند و كسی در روی زمین باقی نیست.

ضمنا این نكته را باید بدانیم كه آنچه پس از مرگ برای اهل سعادت آماده شده، بهشتهاست نه بهشت، یعنی انواع بهشتهاست. بهشتها در آخرت به حسب مقامات قرب الهی متفاوت اند. بعلاوه همان طور كه در اخبار و روایات اهل بیت (علیهم السّلام) رسیده است بعضی از این بهشتها مربوط به عالم برزخ است نه عالم قیامت. علی هذا اینكه در دو آیه ی فوق كلمه ی بهشت آمده است نباید سبب اشتباه شود كه مربوط به قیامت است.

3. دسته ی سوّم آیاتی است كه در آن آیات سخنی از گفت و شنود فرشتگان با انسانها در میان نیست بلكه مستقیما از حیات انسانهای سعادتمند و نیكوكار یا انسانهای بی سعادت و بدكار و تنعّم دسته ی اوّل و عذاب و رنج دسته ی دوّم در فاصله ی مرگ و قیامت یاد شده است. دو آیه ی ذیل از این گونه است:

وَ لا تَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اَللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ. `فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ [3].

گمان مبر آنان كه در راه خدا كشته شده اند مرده اند، بلكه نزد پروردگار خویش زنده اند و روزی داده می شوند، بدانچه خدا از فضل و رحمت خویش به آنها عنایت كرده شادمان اند و آرزو می كنند كه بشارت شهادت دوستان دنیاشان به آنها برسد تا آنها را با خود در این شهادت شریك ببینند.

وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ اَلْعَذابِ `اَلنّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ اَلسّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ اَلْعَذابِ [4].

عذاب ناراحت كننده، آتش، بر فرعونیان احاطه كرد، هر بامداد و شامگاه بر آن عرضه می شوند. آنگاه كه قیامت بپاشود (گفته می شود) فرعونیان را در شدیدترین عذاب داخل نمایید.

این آیه ی كریمه دو نوع عذاب برای فرعونیان ذكر می كند: یكی قبل از قیامت كه ز آن به «سوء العذاب» تعبیر شده است و آن این است كه روزی دو بار بر آتش عرضه شوند بدون آنكه وارد آن گردند، دوّم بعد از قیامت كه از آن به «اشدّ العذاب» تعبیر شده است كه فرمان می رسد كه آنها را داخل آتش نمایید. در مورد عذاب اوّل، از بامداد و شامگاه نام برده شده است بر خلاف عذاب دوم. همان طور كه امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) در توضیح و تفسیر این آیه فرموده است، بدین جهت است كه عذاب اوّل مربوط است به عالم برزخ و در عالم برزخ به تبع عالم دنیا صبح و شام و هفته و ماه و سال هست، بر خلاف عذاب دوم كه مربوط به عالم قیامت است و در آنجا صبح و شام و هفته و ماه و غیره وجود ندارد.

در روایات و اخباری كه از رسول اكرم (ص) و امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) و سایر ائمّه ی اطهار (علیهم السّلام) رسیده است، درباره ی عالم برزخ و حیات اهل ایمان و اهل مصیبت در این دوره، فراوان تأكید شده است.

رسول خدا در جنگ بدر پس از فتح مسلمین و كشته شدن گروهی از سران متكبّران قریش و انداختن بدنهای آنها در یك چاه حوالی بدر، سر به درون چاه برد و به آنها رو كرده، گفت: ما آنچه را خداوند به ما وعده داده بود محقّق یافتیم، آیا شما نیز وعده های راست خدا را به درستی دریافتید؟ بعضی از اصحاب گفتند: یا رسول اللّه! شما با كشته شدگان و مردگان سخن می گویید! مگر اینها سخن شما را درك می كنند؟ ! فرمود: آنها اكنون از شما شنواترند.

از این حدیث و امثال آن استفاده می شود كه با آنكه با مرگ میان جسم و جان جدایی واقع می شود، روح علاقه ی خود را با بدن كه سالها با او متّحد بوده و زیست كرده بكلّی قطع نمی كند.

امام حسین (علیه السّلام) در روز دهم محرّم پس از آنكه نماز صبح را با اصحاب به جماعت خواند، بر گشت و خطابه ی كوتاهی برای اصحاب و یاران ایراد كرد. در آن خطابه چنین گفت:

«اندكی صبر و استقامت، مرگ جز پلی نیست كه شما را از ساحل درد و رنج به ساحل سعادت و كرامت و بهشتهای وسیع عبور می دهد. » [5] در حدیث است كه:

«مردم خوابند، همین كه می میرند بیدار می شوند. » [6] مقصود این است كه درجه ی حیات بعد از مردن از پیش از مردن كامل تر و بالاتر است. همان طور كه انسان در حال خواب از درجه ی درك و احساس ضعیفی برخوردار است، حالتی نیمه زنده و نیمه مرده دارد و هنگام بیداری آن حیات كامل تر می شود، همچنین حالت حیات انسان در دنیا نسبت به حیات برزخی درجه ای ضعیف تر است و با انتقال انسان به عالم برزخ كامل تر می گردد.

لازم است دو نكته را در اینجا یادآوری كنیم:

الف. مطابق آنچه از روایات و اخبار پیشوایان دین رسیده است در عالم برزخ فقط مسائلی كه انسان باید بدانها اعتقاد و ایمان داشته باشد مورد پرسش و رسیدگی واقع می شود، رسیدگی به سایر مسائل موكول به قیامت است.

ب. كارهای خیر بازماندگان مردگان كه به نیّت اینكه ثواب و اجرش از آنها باشد صورت می گیرد، برای آنها موجب خیر و رفاه و سعادت می شود. مطلق صدقات، اعمّ از صدقات جاریه- یعنی تأسیس مؤسّسات خیریّه كه سودش برای خلق خدا جریان دارد و باقی می ماند- و یا صدقات غیر جاریه كه یك عمل زودگذر است، اگر به این قصد صورت گیرد كه اجر و پاداشش برای پدر و یا مادر و یا دوست و یا معلّم و یا هر كس دیگر كه از دنیا رفته، بوده باشد، مانند هدیه ای برای رفتگان محسوب می شود و موجب سرور و شادمانی آنها می گردد و همچنین است دعا و طلب مغفرت و حجّ و طواف و زیارت به نیابت از آنها.

ممكن است فرزندانی در زمان حیات پدر و مادر خدای ناخواسته آنها را ناراضی كرده باشند ولی بعد از درگذشت آنها طوری عمل كنند كه رضایت آنها را به دست آورند، همچنانكه عكس آن نیز ممكن است.

---