وجوه مشترك زندگی دنیا و زندگی آخرت این است كه هر دو زندگی، حقیقی و واقعی است، در هر دو زندگی انسان به خود و آنچه به خود تعلّق دارد آگاه است، در هر دو زندگی لذّت و رنج، سرور و اندوه، سعادت و شقاوت هست. غرایز انسان، اعمّ از غرایز حیوانی و غرایز ویژه ی انسان، در هر دو زندگی حكمفرماست. در هر دو زندگی، انسان با بدن و اندام كامل و اعضاء و جوارح زندگی می كند، در هر دو زندگی فضا و اجرام هست. امّا تفاوتهای اساسی هم در كار است:

در اینجا توالد و تناسل و كودكی و جوانی و پیری و سپس مرگ هست و در آنجا نیست. در اینجا باید كار كرد و تخم پاشید و زمینه ی مساعد فراهم كرد و در آنجا باید از تخمهای كاشته شده و زمینه های مساعد شده در دنیا بهره برداری كرد. اینجا جای كار و عمل است و آنجا جای نتیجه گیری و حساب پس دادن. در اینجا امكان تغییر سرنوشت از طرف خود انسان به وسیله ی تغییر مسیر حركت و جهت عمل هست و در آنجا نیست. در اینجا حیات آمیخته است با موت، هر حیاتی توأم است با مادّه ای كه فاقد حیات است و بعلاوه از مرده زنده بیرون می آید و از زنده مرده، چنانكه مادّه ی بی جان در شرایط خاص تبدیل به جاندار می شود و جاندار تبدیل به بی جان، ولی در آنجا حیات محض حكمفرماست، مادّه و جسم آن جهان نیز جاندار است، زمین و آسمانش جاندار است، باغ و میوه اش مثل اعمال و آثار تجسّم یافته ی انسان جاندار است، آتش و عذابش نیز شاعر و آگاه است. در اینجا اسباب و علل و شرایط خاصّ {TZدیگری كه مورد نظر بوده فراموش شده و در ذیل عنوان «حدیثها» فقط یك حدیث آمده است. استاد این تذكّر را بجا دانستند و بقیّه ی مطلب را به پشت صفحه (نسخه ی خطّی) ارجاع دادند، ولی افسوس كه منافقان تحمل وجود او را نداشتند. ] T} زمانی حكمفرماست، حركت و تكامل وجود دارد، در آنجا فقط ملكوت الهی و اراده ی الهی ظهور دارد. شعور و آگاهی و به طور مطلق دید و شنید و درك انسان در آن جهان بسی شبیه تر و نیرومندتر است، و به عبارت دیگر، پرده ها و حجابها در آن جهان از جلو انسان برداشته شده و انسان با بینشی درونگر حقایق را درك می كند چنانكه قرآن كریم می فرماید:

فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ اَلْیَوْمَ حَدِیدٌ [1].

ما پرده را اكنون از تو بر گرفتیم پس دیده ات تیز است.

در اینجا خستگی و دل زدگی و ملال خصوصا از یكنواختی است و انسان حالت گم كرده ای را دارد كه در پی گمشده ی خویش است و به هر چیزی كه می رسد می پندارد آن را یافته است و به او دل خوش می كند امّا پس از چندی احساس می كند كه «او» نیست، خسته و دل زده می گردد و به دنبال چیز دیگر می رود. این است كه در دنیا انسان همیشه طالب چیزی است كه ندارد و دل زده از چیزی است كه دارد، امّا در جهان آخرت به حكم آنكه به آنچه در اعماق فطرت و شعور شخصی خود دلبستگی داشته و گمشده ی واقعی او بوده است یعنی حیات جاوید در جوار ربّ العالمین رسیده است به هیچ وجه خستگی و ملال و دل زدگی برایش پیدا نمی شود. قرآن كریم به همین نكته اشاره می كند آنجا كه می گوید:

لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً [2].

(بر خلاف دنیا) در آنجا انسانها طالب دگرگونی و وضع جدید نیستند.

این است كه اهل بهشت با آنكه الی الابد در بهشت بسر می برند هرگز دل زده و سیر نمی گردند.

و به علاوه نظر به اینكه در آنجا هر چه بخواهند به اراده ی الهی بر ایشان پیدا می شود آرزوی آنچه ندارند آزارشان نمی دهد.

---