ما انسانها كارهایمان بر دو قسم است: كارهای عبث و بیهوده كه نتیجه ای بر آنها مترتّب نیست، یعنی هیچ تأثیری در رساندن ما به كمالاتی كه در استعداد ما هست و به عبارت دیگر در رساندن ما به سعادت واقعی ندارد، و دیگر كارهای بخردانه و عقل پسند كه نتایج خوب و مفیدی به بار می آورد و ما را به كمال لایقمان می رساند.

نوع اوّل را كارهای لغو و باطل و پوچ و نوع دوّم را كارهای اصیل و حكیمانه می نامیم.

پس كار حكیمانه ی ما انسانها عبارت است از كاری كه ما را به كمال لایقمان برساند. كار حكیمانه ی خداوند چطور؟ آیا كار حكیمانه ی خداوند نیز عبارت است از كاری كه او را به سر حدّ كمال سوق دهد و كار عبث خدا عبارت است از كاری كه او را به سوی كمال سوق ندهد؟ نه. او غنی و بی نیاز است، آنچه او می كند فضل وجود و بخشش و اعطاء است. او كاری را برای رفع نیازی از خود و برای رسیدن به كمال و سعادتی انجام نمی دهد. كار حكیمانه ی خداوند عبارت است از كاری كه مخلوق را به كمال لایق خود برساند، و نسبت دادن كار عبث به خداوند به این معنی است كه مخلوقی را بیافریند بدون آنكه آن مخلوق را به كمال ممكن و لایقش برساند. این است كه مفهوم حكمت درباره ی خداوند با آنچه درباره ی انسان صدق می كند متفاوت است. حكمت در انسان عبارت است از خردمندی و گام برداشتن در مسیر كمال انسانی، و حكمت در مورد ذات باری عبارت است از رساندن مخلوقات به كمال لا یقشان، و به عبارت دیگر، حكمت درباره ی خداوند عبارت است از آفرینش اشیاء بر اساس سوق دادن آنها به سوی غایات و كمال لایق آنها.

از آنجا كه حكمت در مورد انسان عبارت است از انجام دادن كار برای رسیدن خود انسان به كمالات خویش، هیچ ضرورتی ندارد كه میان كار انسان و نتیجه ای كه انسان از آن كار می خواهد بگیرد رابطه ی واقعی وجود داشته باشد، یعنی ضرورتی ندارد كه آن كار طبیعتا متوجّه آن نتیجه باشد و آن نتیجه كمال آن كار محسوب گردد. آنچه ضرورت دارد این است كه نتیجه ی كار برای انسان كمال و نفع محسوب شود، مثلا انسان از خاك و چوب و سنگ و فلز و پوست و پشم و پنبه و غیره ابزار می سازد و از آن نتیجه ی حكیمانه می گیرد، مثل اینكه صندلی می سازد یا خانه می سازد و یا اتومبیل می سازد و یا جامه فراهم می كند. صندلی برای چوب، و خانه برای سنگ و آجر و گچ و آهن، و اتومبیل برای مجموعه ای از فلز و غیره كمال محسوب نمی شود و این مواد به سوی این صور و شكلها حركت نمی كنند، ولی نتیجه ای كه انسان از آنها می گیرد از قبیل نشستن روی صندلی و سكنی در خانه و حركت با اتومبیل و پوشیدن جامه، برای انسان یك كمال و حدّ اقل یك امر نافع محسوب می گردد.

ولی میان كار خدا و نتیجه ای كه بر آن مترتّب می شود رابطه ی واقعی و طبیعی برقرار است، یعنی غایت و نتیجه ی هر كار عبارت است از كمال واقعی خود آن كار.

خداوند آفریده ی خود را كه فعل او و كار اوست به سوی كمال خود آن آفریده سوق می دهد، آنچنان كه می بینیم كه هر دانه ای و بذری به سوی غایت و كمال خویش در حركت است.

مسأله ای كه اكنون طرح می شود این است كه دنیا و طبیعت مساوی است با تغییر و دگرگونی و عدم ثبات، یعنی در طبیعت هر مقصود و غایتی كه در نظر بگیریم خود آن به نوبه ی خود ناثابت و تغییرپذیر است. به عبارت دیگر، هر چیز موقّت و پایان پذیر است، همه ی مراحل طبیعت «منزل» است و خاصیّت منازل بین راه را دارد، هیچ كدام مقصد نهایی نیست.

اینجاست كه فكر بیهودگی و پوچی در آفرینش برای گروهی پیدا شده است، می گویند جهان حكم قافله ای را دارد كه دائما در حركت است و منزل عوض می كند و هیچ گاه به مقصد واقعی نمی رسد، هر مقصد به نوبه ی خود یك منزل است، زیرا طبیعت از آن نیز عبور می كند و آن را پشت سر می گذارد. بدیهی است كه یك حركت و یك سفر آنگاه معنی و مفهوم پیدا می كند كه یك مقصد واقعی در انتظار باشد، امّا اگر همه ی مقصدها عبارت باشد از منزلها، و رفتنها رسیدنها نداشته باشد، این حركت و این سفر جز بیهودگیها چیزی نیست. اگر بناست پشت سر هر هستی نیستی باشد و هر آبادی به دنبال خود خرابی بیاورد و هر رسیدن برای جا خالی كردن باشد، پس آنچه بر نظام جهان حاكم است جز سرگشتگی و تكرار مكرّرات چیزی نیست، پس هستی بر پوچی ایستاده است.

پاسخی كه قرآن می دهد این است كه آری، اگر تنها طبیعت و دنیا بود و بس، اگر همه ی زادنها برای مردن و همه ی روییدنها و سبز و خرّم شدن ها برای زرد و خشك و متلاشی شدن و همه ی نو شدنها برای كهنه شدن بود، جای این اشكال و شبهه بود، امّا این گونه اظهار نظرها درباره ی هستی از «دید ناقص» سرچشمه می گیرد، از آنجا ناشی می شود كه هستی در قالب محدود دنیا و طبیعت، محصور فرض شود، امّا هستی به دنیا و طبیعت محدود و محصور نمی شود، دنیا «روز اوّل» است، روز اوّل «روز آخر» به دنبال خود دارد، دنیا «رفتن» است و آخرت «رسیدن» . علی (علیه السّلام) می فرماید: الدّنیا دار مجاز و الآخرة دار قرار [1]. دنیا خانه ی عبور و آخرت خانه ی اقامت است. آخرت است كه به دنیا معنی می دهد، زیرا مقصد است كه به حركت و تكاپو معنی و مفهوم می دهد.

اگر جهان آخرت كه جهان جاودانگی است نبود، جهان مقصد نهایی نداشت كه واقعا مقصد باشد نه «مرحله» و «منزل» ، گردش روزگار چیزی از نوع سرگشتگی بود و به اصطلاح قرآن خلقت و آفرینش، «عبث» و «باطل» و «لعب» بود. امّا پیامبران آمده اند كه جلو این اشتباه اساسی را بگیرند و ما را به حقیقتی آگاه سازند كه ندانستن آن سراسر هستی را در نظر ما پوچ و بی معنی می كند و اندیشه ی «پوچی» را در مغز ما رسوخ می دهد. با رسوخ اندیشه ی پوچی، و به عبارت دیگر با پوچ پنداری، خود ما به صورت موجودی پوچ و بی معنی و بی هدف در می آییم. یكی از آثار ایمان و اعتقاد به عالم آخرت این است كه ما را از پوچ پنداری و پوچ بودن نجات می بخشد و به ما و اندیشه و هستی ما معنی می دهد.

«پایان» .

---