معروف است كه می گویند «علتهای چهارگانه» : علت مادی، علت صوری، علت فاعلی، علت غایی. شاید هم در ابتدا كه این نظریه اظهار شده است، خیلی دقیق نبوده ولی چون معمولا وقتی مثال ذكر می كنند به مصنوعات بشر مثال می زنند، مسلّم در مخلوقات طبیعت این مثالها آن جورها تطبیق نمی كند و نباید هم تطبیق كند. مثلا به یك صندلی مثال می زنند: ماده ای باید باشد كه با آن ماده این صندلی را بسازند، مثلا چوب یا آهن. باید به این ماده شكل خاصی بدهند تا صندلی بشود، اگر شكل دیگری به آن بدهند مثلا «در» یا نردبان می شود. آن چوب را می گویند علت مادی، این شكل را می گویند علت صوری. فاعلی، نیرویی باید باشد كه این تغییرات را در آن بدهد و آن را به این شكل در بیاورد، این را می گویند علت فاعلی. این فاعل از ساختن آن هدفی را در نظر دارد، صندلی را می سازد برای اینكه رویش بنشینند، این را می گویند علت غایی.

آیا در طبیعت، همه ی این علتهای چهارگانه وجود دارد یا نه؟ آن كه اصلا مورد تردید نیست علت فاعلی است، یعنی هیچ مكتب و فلسفه ای لزوم علت فاعلی را برای پیدایش اشیاء انكار نمی كند، یك نیرویی لازم است كه تأثیر كرده باشد تا این تحولات و تغییرات را در اشیاء پدید آورد. چیزی كه بیشتر از هر چیز دیگر مورد تردید و ایراد و مورد اختلاف نظر مادیون و الهیون است اصل علت غایی است. مادیون می گویند اساسا اصل علت غایی در كار عالم دخالت ندارد، اصل علت غایی مربوط به كارهای انسان (یا حیوانات) است و بس، آن هم نه همه ی كارهای انسان [بلكه ] قسمتی از كارهای انسان، و تعمیم دادن آن به همه ی عالم كار نادرستی است. الهیون معتقد هستند كه اصل علت غایی در تمام كارهای عالم حتی كارهای طبیعت بی جان دخالت دارد. ولی اصل علت غایی به مفهومی كه حكمای الهی می گویند، غیر از مفهوم عرفی و ساده ای است كه دیگران می گویند. دیگران خدا را مثل یك انسان حساب می كنند، [می گویند] بله، خدا وقتی می خواهد این درخت را بسازد، یك ماده ای می آورد، به او یك صورتی می دهد و از این كار هم یك هدفی دارد، همان طوری كه یك انسان از كار خودش هدف دارد. هدف در كجاست؟ هدف در علم خدا موجود است، همان طوری كه هدف در مغز آن نجار موجود بود. اما مفهوم دقیقترش چیز دیگری است كه امروز من مختصری توضیح می دهم كه این مطلب معلوم باشد.