آیا تمام علومی كه بشر به دست آورده است، همه محصول مستقیم همین تفكرهای قیاسی و یا تجربیات و استقراءهای بشر است؟ یا عامل دیگری هم در پیدایش معلومات دخالت داشته است كه احیانا هر وقت انسان از راه تجارب و قیاسات عاجز می مانده است، نمی توانسته است به مقصود برسد و راه بر او بسته بوده است، یك عشقی، یك شوقی، یك طلب فوق العاده ای هم داشته است، یك وقت فكری به صورت یك برق در ذهنش جهیده بدون اینكه آن برقی كه در ذهنش جهیده مسبوق به تجارب باشد و بدون اینكه آن طور قیاس منطقی ارسطویی تشكیل داده باشد. آیا چنین چیزی وجود دارد یا وجود ندارد؟ اگر چنین چیزی در دنیا وجود داشته باشد پس باید قبول كنیم عامل دیگری هم- كه نام آن عامل را «الهام» می خواهید بگذارید، «حدس» می خواهید بگذارید، «اشراق» می خواهید بگذارید، هر چه می خواهید بگذارید- دخالت داشته است، عاملی كه به آن عاملها شباهت هم ندارد، یعنی معلول حوادث گذشته نیست، نتیجه ی مستقیم جریان قبلی نیست، بلكه فقط ذهن انسان آمادگی ای پیدا كرده است برای اینكه القاء و الهامی به نفس او بشود، دیگر غیر از آن چیزی نیست.

این اصل فرضیه و مدعاست. آیا چنین چیزی وجود دارد یا ندارد؟ قهرا این را از خود علما باید پرسید، از كسانی كه كارشان همیشه پژوهشهای علمی بوده است.

این از مطالبی است كه علمای قدیم قبول داشته اند و مورد قبول علمای جدید هم- كه كم و بیش دیده ایم و مطالعه كرده ایم- هست. اما از علمای قدیم، حالا ما نمی خواهیم شاهد بیاوریم ولی در كلمات آنها این مطلب زیاد است. بو علی سینا در كلمات خودش زیاد این حرف را دارد، در شفا، اشارات، دانشنامه ی علایی دارد و حتی او در تفسیر این آیه ی قرآن: «اَللّهُ نُورُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِیها مِصْباحٌ اَلْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ اَلزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَكادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ. . . » [1] این قسمت اخیر: «یَكادُ زَیْتُها یُضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» را حمل به این موضوع می كند. این آیه از آیات خیلی مشكل قرآن است و قدر مسلّم این است كه همین موضوع هدایت را بیان می كند. از قدیم مفسرین راجع به این تمثیل قرآنی كه راجع به چیست، بیاناتی كرده اند و عده ی زیادی این تمثیل را برای نفس انسانی از نظر استعداد هدایت گیری دانسته اند. روغن باید خوب روشن بشود، فتیله ای باشد و روشن بشود تا نور بدهد. در آخر آیه می فرماید این روغنی كه برای تمثیل ذكر شده چنان روغنی است كه بدون اینكه شراره ای، آتشی از خارج به آن برسد خود به خود می خواهد روشنایی بدهد. بعضی مفسرین می گویند كه این، اشاره به یك عده از نفوس است كه آنها چنان آمادگی علم گیری دارند كه بدون آنكه معلمی، مقدماتی دخالت داشته باشد، گاهی یك برقی در آنها پیدا می شود.

---