من چند سال پیش مقاله ای در «مكتب تشیع» نوشتم تحت عنوان «قرآن و مسأله ای از حیات» [1]. آنجا راجع به خلقت «آدم» بحث كردم، راجع به این جهت كه در قرآن موضوع خلقت «آدم» آمده است- و این هم یكی از عجایب قرآن است- نه به عنوان یك مسأله ی توحیدی، بلكه به عنوان یك مسأله ی اخلاقی، نگفته است كه چون آدم ابو البشری در عالم بوده است، پس خدایی بوده است كه [خلقت ] انسانها را شروع كرده است. قصه ی آدم در قرآن كریم هست ولی یك ذره از این قصه به عنوان آیتی از خداشناسی و توحید نیست، بلكه به عنوان درس عبرتی است از اینكه ببینید مثلا تكبر چه می كند كه شیطان تكبر كرد، ببینید حرص چه می كند كه آدم حرص ورزید، به عنوان یك درس آموزنده ی اخلاقی، نه یك درس توحیدی. اما خلقت سایر انسانها را به عنوان یك درس توحیدی ذكر می كند، یعنی همین خلقتی كه الآن ما پیدا می كنیم، همین كه انسان «نطفه» است، بعد از نطفه به تعبیر قرآن «علقه» می شود، «مضغه» می شود، استخوانها برایش پیدا می شود، گوشت برایش پیدا می شود، بعد به تعبیر قرآن «خَلْقاً آخَرَ» می شود [2]، یك موجود زنده ی انسانی می شود، همینها را به عنوان نشانه های خداشناسی ذكر می كند. خدایی هست به دلیل اینكه نطفه ای انسان می شود، نه خدایی هست به دلیل اینكه آدم ابو البشر بوده است. [قرآن ] هیچ وقت سراغ روز اول نمی رود، نه در مجموع عالم و نه در یك یك اجزای عالم.

پس ما نباید این طور بحث كنیم كه مجموع عالم اولی دارد یا ندارد؟ فلاسفه می گویند محال است عالم اول داشته باشد، و من خیال نمی كنم علم امروز هم خلاف آن را ثابت كرده باشد و بگوید خیر، ثابت شده كه عالم روز اولی داشته است كه قبل از روز اول، نیستی مطلق بوده است.

---