خوب، جناب آقای روزبه! موضوع سؤال ما امروز در اطراف همین جمله است ولی با این اضافه كه بر من- از باب اینكه مطالعاتم در این زمینه مطالعاتی سطحی بوده نه از روی تحصیل- این مطلب روشن نیست كه آیا نظریه ی لاوازیه مدعی است كه مجموع مقدار وزن اجرامی كه در عالم هست كم و زیاد نمی شود و میزان ثابتی است؟ یعنی اگر مثلا وزن همه ی اشیاء عالم محدود و متناهی باشد و آن را با یك رقم بتوانیم نشان بدهیم، آن رقم هیچ وقت نه یك واحد كم می شود و نه یك واحد زیاد؟ یا واقعا مقصود این است كه آنچه از نظر فلسفی تعبیر می كنند كه «موجود معدوم نمی شود» یعنی هر چیزی كه موجود می شود، در واقع صورت و ظاهرش عوض شده، همانی است كه قبلا بوده؟ در مقام مثال، اگر جمعیت عالم را در سه میلیارد كنترل كنند به طوری كه موالید و وفیات را چنان نظم بدهند كه در همان ساعتی كه هزار نفر متولد می شوند هزار نفر بمیرند، می گوییم پس مجموع انسانها در عالم همیشه ثابت است، اما عدد همیشه ثابت است، هرگز فرد ثابت نیست، افراد می میرند و افراد دیگری جای آنها می آیند. آیا منظور از بقای ماده- یا آنچه بعد گفته اند: بقای مجموع ماده و انرژی- این است كه مجموع مقدار باقی است، یا منظور این است كه اصلا افراد و اشخاص باقی است؟ این یك سؤال.

سؤال دیگری كه در اینجا داریم این است: اصل بقای ماده بعد به یك اصل عمومی تری تعمیم یافت كه جامع میان ماده و انرژی است كه «مجموع ماده ها و انرژیهای عالم ثابت است» یعنی حتی مجموع ماده ها لازم نیست كه همیشه یك اندازه باشد، بلكه مجموع ماده ها و انرژیها روی همدیگر ثابت است، چون گاهی ماده ای تبدیل به انرژی می شود و انرژی ای تبدیل به ماده. اینجا باید جناب عالی برای ما توضیح بدهید [كه ماهیت ] این چیزهایی كه امروز به آن «انرژی» می گویند [چیست؟ ] در مفهوم قدیمی ما [انرژی ] شكل عرض را داشته است، مثل حرارت. در مفهوم قدما معنی ندارد كه جسم به حرارت و حرارت به جسم تبدیل شود، حرارت به یك عرضی مثل خودش تبدیل شود مانعی ندارد، جسم هم- فرض كنید- به جسم دیگری مثل خودش تبدیل شود مانعی ندارد. اما امروزیها كه یك چیزهایی نظیر حرارت را می گویند انرژی، بعد می گویند حرارت به ماده تبدیل می شود، ماده به حرارت تبدیل می شود، از حرارت و هر انرژی دیگری چه تصوری دارند كه آن را قابل تبدیل به ماده می دانند؟ و قهرا دو چیز كه به یكدیگر تبدیل می شوند، باید یك اصل ثابتی در میان باشد كه ریشه ی هر دو باشد كه گاهی به این صورت ظاهر بشود و گاهی به آن صورت. بنابراین سؤال دوم ما این است: شما باید ماهیت انرژیها را برای ما توضیح بدهید كه ما از نظر مفهوم فلسفی بتوانیم درك كنیم كه اینها چطور قابل تبدّل است یا قابل تبدّل نیست؟ من یك سؤال سوم هم اضافه می كنم كه لزومی ندارد آن را در این جلسه توضیح بدهید: نظریه ی لاوازیه تعبیر صحیحش این است كه بگوید: «مجموع ماده های عالم كم و زیاد نمی شود» یا بگوید: «ماده موجود نمی شود، ماده معدوم نمی شود» اما اینكه این را تعمیم بدهد و بگوید: «هیچ موجودی معدوم نمی شود و هیچ معدومی موجود نمی شود» یك چیز دیگری را باید اینجا مستتر بگیرد و آن این است كه «شی ء مساوی است با ماده» و الاّ وقتی كسی كه تمام تحقیقش درباره ی ماده است [بگوید] ماده معدوم نمی شود، ماده موجود نمی شود، بعد بگوید هیچ چیزی موجود نمی شود و هیچ چیزی معدوم نمی شود، این بعد از آن است كه «چیز» را مساوی با ماده بداند.