در عالم اسلام هم همین دو روش وجود داشته است. غیر از فلاسفه ی اشراقی، عرفا شدیدا دنبال این راه می روند و آن را تأیید می كنند. ما حالا به حرف آنها كار نداریم. می خواهیم ببینیم آیا در قرآن و حدیث مطلبی در این زمینه ها هست كه ممكن است كسی علمی داشته باشد كه آن علم، علم اشراقی باشد نه علم كسبی و تجسّسی؟ یك اصطلاحی اخیرا شایع شده است، می گویند «علم لدنّی» . «علم لدنّی» یعنی چه؟ كلمه ی «لدنّی» یعنی چه؟ این اصطلاح از آن آیه ی قرآن كه در داستان موسی و عبد صالح است [گرفته شده است ] . در آنجا دارد موسی با رفیق خودش كه راه افتادند بروند دنبال آن عبد صالح، «فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً» [1] بنده ای از بندگان ما را یافتند كه ما از نزد خودمان به او علم آموخته بودیم، یعنی علمی كه داشت علمی بود كه از ما گرفته بود. از این كلمه ی «لدنّا» بعدها اصطلاح علم لدنّی پیش آمده است. علم لدنّی یعنی علمی كه منشأش تجسّسات ظاهری بشری یا قیاسات و استدلالات و آزمایشها نباشد، فقط خداوند افاضه كرده باشد.

حدیثی از پیغمبر اكرم (ص) هست كه می فرماید: «من اخلص للّه اربعین صباحا جرت ینابیع الحكمة من قلبه علی لسانه» [2] اگر كسی چهل صباح اخلاص بورزد، مخلص بشود برای خدا، یعنی تمام هواهای نفسانی و محرّكات و بواعث نفسانی را از خودش دور كند، به طوری كه چهل شبانه روز مصداق قول ابراهیم باشد: «إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُكِی وَ مَحْیایَ وَ مَماتِی لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ» [3]، حركت كند برای خدا، ساكن شود برای خدا، حرف بزند برای خدا، بخوابد برای خدا، غذا بخورد برای خدا، تمام حركات و سكناتش جنبه ی الهی پیدا كند «جرت ینابیع الحكمة من قلبه علی لسانه» چشمه هایی از حكمت از دلش بر زبانش جاری می شوند، جوششی از باطنش به ظاهرش پیدا می شود.

امیر المؤمنین (علیه السلام) در نهج البلاغه، آنجا كه می فرماید: كمیل! مردم بر سه قسم هستند: عالم ربّانی، متعلّم، همچ رعاع، بعد شكایت می كند كه: من پیدا نمی كنم افراد صالح و لایقی كه هم اخلاقا صالح باشند هم استعدادا، كه من آنچه می دانم به آنها بگویم. بعد می فرماید: «كذلك یموت العلم بموت حاملیه» این طور است كه علم می میرد، حامل علم كه مرد و نبود، دیگر علم مرده است.

در آخر می گوید: بله، در عین حال هیچ وقت زمین خالی نمی ماند: «اللّهمّ بلی، لا تخلوا الارض من قائم للّه بحجّة: امّا ظاهرا مشهورا و امّا خائفا مغمورا» تا آنجا كه می فرماید: «هجم بهم العلم علی حقیقة البصیرة و باشروا روح الیقین و استلانوا ما استوعره المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون» [4] اینها افرادی هستند كه علم به آنها هجوم آورده است، علم به سوی آنها آمده و آن حقیقت بصیرت و بینش را پیدا كرده اند.

در آثار دینی و مذهبی راجع به علم اشراقی و الهامی زیاد داریم و مخصوصا [درباره ی] رابطه ی آن با پاكی نفس انسان كه هر اندازه نفس انسان پاكتر باشد، بهره ی بیشتری از این طور الهامات و اشراقات می تواند داشته باشد.

به هر حال خواستیم عرض كنیم كه این مطلب نه تنها یك حرفی است كه فلاسفه و علمای قدیم و جدید زده اند، بلكه مورد تأیید اسلام هم هست، اسلام هم قبول دارد كه پاره ای از علمها هست كه الهامات و اشراقات است.

---