لغت دوم ما لغت «غریزه» است كه بیشتر در مورد حیوانات به كار برده می شود و كمتر در مورد انسان به كار می رود ولی در مورد جماد و نبات به هیچ وجه به كار برده نمی شود. هنوز ماهیّت غریزه روشن نیست؛ یعنی هنوز كسی نتوانسته است درست توضیح دهد كه غریزه در حیوانات چیست، ولی این قدر [می دانیم ] كه حیوانات [1] از ویژگیهای مخصوص درونی ای برخوردار هستند كه راهنمای زندگی آنهاست و یك حالت نیمه آگاهانه ای در حیوانات وجود دارد كه به موجب این حالت مسیر را تشخیص می دهند و این حالت، اكتسابی هم نیست، یك حالت غیر اكتسابی و سرشتی است. مثلاً حتّی بچّه ی حیوانات راقی تر در همان ابتدای تولّد بدون آنكه آموزشی ببینند و تجربه ای بكنند به دنبال یك سلسله كارهایی كه برایشان لازم است می روند. بچّه ی حیوان (مثل كره ی اسب) بر خلاف بچّه ی انسان كه وقتی به دنیا می آید باید او را به پستان بیندازند (اگر چه بچه ی انسان هم یك مقدار لبهایش را كج و راست می كند و خیلی ضعیف نشان می دهد كه در جستجوی چیزی است) همینقدر كه از مادر متولّد می شود و از آن پرده ی نشیمن بیرون می آید فوراً تلاش می كند كه از جا بلند بشود، چند بار زمین می خورد ولی بالاخره بلند می شود و بلافاصله بدون اینكه مادر، او را راهنمایی كند سرش را كج می كند و در زیر شكم مادر جستجو می كند. معلوم است كه در جستجوی پستان مادر است، و در ظرف یكی دو دقیقه پستان مادر را پیدا می كند و شروع به مكیدن می كند. این [حالت ] كه كرّه اسب، بلند شده دنبال پستان مادر می رود و زود هم آن را پیدا می كند چیست؟ می گویند این غریزه ی حیوانی است. غرائز حیوانات بسیار مختلف است. مثلاً مورچه در گردآوری آذوقه غریزه ی خاصّی دارد:

این حیوان یك وضع عجیبی دارد و حتّی برای گرد آوردن آذوقه های خودش كارهای خارق العاده ای می كند كه معلوم نیست [2] از چه منبعی است و چه ریشه ای دارد. می گویند گندم را كه جمع می كند متوجّه است كه اگر گندم سالم باشد بعد می روید و به دردش نمی خورد، لذا گندم را از وسط می شكافد و آن را می میراند برای اینكه قابل روییدن نباشد، و بسیار كارهای عجیب دیگری كه این حیوان می كند. اینها چیست؟ ما می گوییم اینها «غریزه» است. غریزه، كاری است نیمه آگاهانه كه هم می توان گفت آگاهانه است و هم می توان گفت آگاهانه نیست؛ یك حالت خیلی مبهمی است.

از یك طرف به دلیل اینكه میل است یك حالت آگاهانه است، [و از طرف دیگر یك حالت آگاهانه نیست. ] «میل» یك حالت روانی ای است كه انسان به خود میل یك نوع آگاهی حضوری دارد ولی درباره ی آن كوچكترین آگاهی ندارد؛ یعنی به خود میل آگاهی حضوری دارد ولی دیگر علم به این علم خودش ندارد، سرّ این آگاهی خودش را نمی داند، همین قدر به طور اجمال و ابهام این میل در او پیدا می شود امّا خودش توجّه به این میل ندارد؛ آگاه به این میل است ولی توجّه ندارد، چون توجّه داشتن غیر از آگاه بودن و حاضر بودن یك چیز است.

در مورد حیوانات، لغت «غریزه» به كار برده می شود. من تا به حال ندیده ام كه در مورد حیوانات- چه در اصطلاحات دینی و چه در اصطلاحات غیر دینی- لغت «فطرت» به كار برده شده باشد. حال اگر كسی هم به كار برده باشد گناهی مرتكب نشده است ولی من یادم نیست كه در مورد حیوانات، آنجا كه كلمه ی «غریزه» را باید به كار برد كلمه ی «فطرت» به كار برده شده باشد.

---