در حدیثی كه شیعه و سنّی روایت كرده اند و در شیعه در كتاب كافی هست آمده است كه خداوند متعال فرشته را آفرید و او را از عقل محض ساخت و حیوان را آفرید و او را از شهوت محض ساخت و انسان را آفرید و در انسان این دو را- سرشت فرشته و سرشت حیوان را- با یكدیگر تركیب كرد و از او انسان آفریده شد:

مولوی هم می گوید:

بعد سه گونه را بر اساس همین حدیث كه شیعه و سنّی روایت كرده اند شرح می دهد.

این تركیب انسان- به تعبیر حدیث- از جنبه ی فرشته ای و جنبه ی حیوانی (یك موجود فرشته- حیوان) قهراً در انسان دو گرایش متضاد به وجود آورده، گرایشی رو به بالا و گرایشی رو به پایین، گرایشی آسمانی و گرایشی زمینی. آنگاه خدا به انسان عقل و اراده داده است و او را در میان این دو راه [مختار كرده است: ] إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً [2]. او را در میان دو راه قرار داده و به او اراده ی مطلق و آزاد داده است كه خودش از این دو، یكی را انتخاب كند. تضادهای تاریخ هم از این تضاد سرشتی انسانها سرچشمه می گیرد، یعنی انسانهایی كه در جهت آسمانی و عقلانی پیش رفته اند گروه اهل حق و جند اللّه را تشكیل می دهند و انسانهایی كه در حیوانیّت سقوط كرده اند، انسانهای حیوان صفت و پست، [گروه اهل باطل و جند الشیطان را. ] نبردهای انسانی تاریخ، صرف نبرد طبقه ی محروم با طبقه ی برخوردار به خاطر منافع نیست، نبرد طبقه ی حق جو با طبقه ی منفعت جوست. البتّه قهراً طبقه ی محروم- چون برای او هم فال است و هم تماشا- بیشتر گرایش به حق دارد، زیرا برای او «حق» دو خصلت دارد: یكی اینكه آن روح حق گرای او را، و به تعبیر قرآن روح حنیف او را- كه گفتیم «حنیف» یعنی حق گرا و «حنیفیّت» یعنی حق گرایی- آن خصلت حنیفیّت او را ارضاء می كند، و دیگر آنكه ضمناً حقوقش را به دست می آورد.

---