ویل دورانت با این كه خودش یك آدم لامذهبی است، در كتاب درسهای تاریخ تعبیری دارد كه معلوم است از روی ناراحتی و خشم است؛ توجیهاتی را كه راجع به پیدایش دین كرده اند نقل می كند و می گوید اینها درست نیست، و در پایان می گوید «دین صد جان دارد، هر چه آن را بكشی دو مرتبه زنده می شود» و این یك حقیقتی است. نمی خواهد بگویی صد جان دارد، همین قدر بگو جان دارد خودت را راحت كن، یعنی فطری است. چرا می گویی صد جان دارد؟ ! فطرت بشر را نمی شود كشت.

می گوید اینهمه در جاهایی با دین و مذهب مبارزه كردند و به حساب خودشان به كلّی آن را ریشه كن كردند [امّا دوباره زنده شد. ] هر عادتی، یك نسل كه با آن مبارزه كردند دیگر در نسل دوم نمی تواند وجود داشته باشد. می گوید هر چه می زنندش دو مرتبه از نو زنده می شود.

واقعاً همین طور است، تا جان تو در بیاید. حتّی همین نویسنده ی مقاله هم كه خودش یك آدم ماتریالیستی هست، اینجا خیلی خوب می گوید؛ همین نظریّه ی طبقاتی را كه ذكر می كند، می گوید:

حال این شخص جواب می دهد:

اینها با چه توجیه می شود؟ این جز یك تز شكست خورده چیزی نیست ولی از بس این حرفها را همین جور قالبی تكرار می كنند، عبارتهای خوبی قبلاً ساخته و پرداخته اند و این عبارتها را تكرار می كنند، و به عبارت دیگر از بس این حرفها را با عبارتهای خیلی زیبا تكرار می كنند، كسی روی اینها فكر نمی كند كه آیا این حرفها درست است یا نادرست؟ نظریّه ی خاصّ ماكس مولر كه توحید قبل از شرك وجود داشته، نظریّه ای است كه وجود دارد ولی پیرو زیاد ندارد؛ اغلب نظریّه شان این است كه شرك قبل از توحید وجود داشته. البتّه با منطق دین و اسلام چنین است كه توحید قبل از شرك وجود داشته، یعنی شرك یك توحید منحرف شده است. نظریّه ی اینها این است كه شرك قبل از توحید وجود داشته، ولی هر جا كه تاریخ نشان می دهد كه از بشر نشانه ای هست- كه مسأله ی اشتراك اوّلیّه را از روی نشانه ها به دست آورده اند- و به عبارت دیگر هر جا كه از بشر نشانه ای پیدا شده، از پرستش نشانه ای هست. من این را به عنوان نقل نظریّه ی دیگران نمی گویم- به عنوان نظریّه ی دینی و مذهبی چرا، ولی به عنوان نظریّه ی دیگران نمی گویم- كه [هر جا از بشر نشانه ای پیدا شده ] از «توحید» نشانه ای هست. هر جا كه از زندگی بشر- اعمّ از اشتراكی و غیر اشتراكی و اختصاصی- نشانه ای هست، از پرستش هم نشانه ای هست. هنوز اثری از زندگی بشر به دست نیامده است كه آثار پرستش در آن وجود نداشته باشد.

این را من به این خصوصیّات نمی دانم، ولی می دانم كه این حرف بر خلاف نظریّه ی عموم است. تازه این كه شما می گویید، باز به مسأله ی اشتراك اوّلیّه بر نمی خورد.

شما می گویید كه از وقتی آتش [كشف شد پرستش نیز پدید آمد. ] آنچه كه ما به موجب آن، نظریّه ی ماركسیستها را رد كردیم این بود كه طبق این نظریّه، در دوره ی اشتراك اوّلیّه [3] و قبل از دوره ی كشاورزی- كه اینها معتقدند مالكیّت از دوره ی كشاورزی پیدا شد- امكان ندارد كه پرستش وجود داشته باشد، در صورتی كه قبل از آن دوره، قطعاً به اقرار خود آنها پرستش وجود دارد. حال این مسأله ای كه شما می گویید كه در دوران قبل از آتش اثری از پرستش دیده نشده ضرری به جایی نمی زند. به علاوه «دیده نشده» دلیل بر عدم نیست.

---