اینجاست كه انسان به عمق منطق قرآن پی می برد. قرآن بدون اینكه این مسائل را طرح كند [1] می گوید: نفس امّاره، نفس لوّامه، نفس مطمئنّه. فلاسفه، این مورد را می گویند «وحدت در كثرت، كثرت در وحدت» . این جور نیست كه انسان چند «خود» جدا داشته باشد، یك كار را نفس امّاره می كند، یك كار دیگر را نفس لوّامه و یك كار دیگر را نفس مطمئنّه. نه، نفس انسان گاهی در یك حدّ پایین است؛ در آن حدّ پایین كه كار می كند، آنجا كه تحت فرمان عقل نیست، اسمش می شود «نفس امّاره» . همین نفس در یك درجه ی بالاتر چشمهایش را باز می كند و هشیارتر می گردد، می شود «نفس لوّامه» كه خودش خودش را ملامت می كند. اگر دو تا بود كه دیگر ملامت [خود] معنی نداشت. خودش كار بدی كرده، بعد خودش خودش [را محاكمه می كند] [2]، در آن واحد خودش می شود قاضی، خودش می شود مدّعی، خودش می شود مدّعی علیه، و علیه خودش حكم صادر می كند. محاسبة النفس معنایش همین است. لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ اَلْقِیامَةِ `وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اَللَّوّامَةِ [3]. این را در ردیف قیامت هم ذكر كرده كه همان طور كه در قیامت خداست كه به حسابها رسیدگی می كند، خداوند به انسان یك درجه ای از روح و روان داده كه از خود انسان در دنیا حساب می كشد. یا أَیَّتُهَا اَلنَّفْسُ اَلْمُطْمَئِنَّةُ `اِرْجِعِی إِلی رَبِّكِ [4].

این است كه انسان یك شخص واحد و یك شی ء واحد است كه این پلّه ها را طی می كند. نفس امّاره همان نفس لوّامه است و نفس لوّامه همان نفس مطمئنّه است امّا اینها در درجات مختلف هستند، درجاتش هم مربوط به این است كه در چه درجه ای از توجّه و آگاهی و تذكّر و صفا و نبودن حجابها و داشتن ایمان و یقین بیشتر و امثال اینها باشند، و الاّ همان یكی است.

---