این تحقیقات بالأخره دانشمندان را تا آنجا رساند كه كشف كردند كه اصلا انسان دارای دو ضمیر است: ضمیر ظاهر و ضمیر باطن، یا ضمیر خودآگاه و ضمیر ناخودآگاه. اینجا بود كه راه مسأله ی تعبیر رؤیا هم به شكل علمی كشف شد. همین كه شعور باطن كشف شد، گفتند كه راه تعبیر رؤیا هم كشف شد، چون شعور باطن یك جریانها و فعالیتهایی دارد، از جمله فعالیتهایش این است كه هم در بیداری، هم در خواب قدرت دارد كه به شكل دیگری ظاهر شود و تجلّی كند. هر چه كه انسان- به قول این اشخاص- در عالم رؤیا می بیند، تجلّیات همان تمایلاتی است كه مكتوم و مخفی و رانده شده در شعور باطن است، همانهاست كه می آیند به شكل دیگری ظاهر می شوند. پس خواب منطقی دارد و منطقش را كسی می داند كه شعور باطن این آدم را كشف كند و رابطه ی احساسات مخفی در شعور باطنش را با این تجلّیاتی كه در خواب پیدا می شود به دست آورد. بر اساس این نظریه خواب هیچ جنبه ی الهامی ندارد.

اما عده ای پیدا شدند گفتند كه این حرف راجع به قسمت عمده ای از خوابها درست است، اما در میان خوابها و رؤیاها خوابها و رؤیاهایی هست كه اصلا با این حرفها قابل توجیه نیست. خوابهایی هست كه بیشتر قابل توجیه است. مثلا خیلی واضح است، یك آدمی كه خیلی گرسنه است، وقتی كه بخوابد غذا خواب می بیند، همان كه می گویند «شتر در خواب بیند پنبه دانه» . یك آدم تشنه اگر خیلی تشنه باشد، در عالم خواب همیشه آب صاف و زلال می بیند. یك مرد جوانی كه محروم از زن است، در عالم رؤیا همیشه زن و هماغوش شدن با زن را خواب می بیند. هر كسی از نظر بدنی دچار هر احتیاجی هست، مسلّم آن احتیاج، همان مطلوب و آرزوی او را به خواب می آورد. این یك قسمت كه مربوط به بدن است.

راجع به این قسمت الآن قصه ای یادم آمد: در این كتابهای خودمان نوشته اند كه یك كسی آمد پیش «مجلسی» اول یعنی پدر این مجلسی [علاّمه محمد باقر مجلسی ] و گفت: دیشب یك خواب وحشتناكی دیدم. گفت: چه دیدی؟ گفت: خواب دیدم یك شیر سفیدی كه یك مار سیاهی هم به گردن او آویخته بود، به من حمله كرد. تعبیرش چیست؟ گفت: اول بگو دیشب چه خوردی؟ گفت: دیشب كشك خوردم. گفت: بالای كشك چه خوردی؟ گفت: رب انار. گفت: آن شیر سفید همان كشك است و آن مار سیاه هم كه به گردنش آویخته، همان رب انار است كه خوردی. چون او این غذا را خورده بود، از یك طرف سفیدی كشك و سیاهی رب انار در چشمش بوده، از طرفی هم این دو مثل اینكه یك فعل و انفعال ناراحت كننده ای در معده ی او ایجاد كرده و اعصابش را تحریك كرده بود، [در نتیجه ] یك چنین خوابی دیده بود. خوب، این چیزها خیلی زیاد است.